Olaf Tryggvason

Aby docenić rolę króla Olafa Tryggvasona w norweskiej historii, warto przedstawić krótki obraz jego czasów, miejsca i pozycji. Przed dziesiątym wiekiem, choć większość Europy Zachodniej była od wieków chrześcijańska, Norwegia pozostawała pogańskim bastionem podzielonych politycznie małych królestw. Wojownicy z Północy, nietknięci przez wpływy kościelne i kulturowe, nękali kontynentalną Europę od VIII wieku i byli uważani za główne zagrożenie dla dobrobytu swoich południowych sąsiadów. Ostateczne włączenie się Norwegii do sieci chrześcijańskiej było w dużej mierze zasługą energicznego młodego króla, Olafa Tryggvasona. Jego polityka konsolidacji politycznej i chrystianizacji Norwegii – proces, który zachodził mniej więcej w tym samym czasie w Danii i Szwecji – przyczyniła się do osłabienia problemu wikingów („piratów”), który nękał Europę przez wiele lat.

Harald Fairhair (ok. 870-c. 930) jest powszechnie uznawany za pierwszego prawdziwego króla Norwegii. Podbijając rywalizujących jarlów (earlów) i zmuszając ich do podporządkowania się, stworzył precedens jednego władcy dla wielu okręgów Norwegii. W X wieku przynależność do rodu Haralda Fairhair była politycznym bonusem dla aspirujących królów; w rzeczywistości Olaf Tryggvason był prawnukiem Haralda. Gdy Harald zmarł około 930 roku, jego królestwo przeszło w ręce niepopularnego syna Eirika Bloodaxe. Jednak Eirik i jego powszechnie znienawidzona żona Gunnhilda nie byli w stanie utrzymać tronu, a młodszy brat Eirika, Haakon Dobry – który został wychowany jako chrześcijanin na dworze króla Anglii Aethelstana – obalił swojego rodzeństwo w 934 roku. Chociaż Haakon był pierwszym norweskim królem, który wyznawał chrześcijaństwo, uznał za politycznie konieczne powrócenie do pogańskich zwyczajów. Gdy zmarł w 961 r., władzę przejęli jego bratankowie – synowie Eirika i Gunnhilda. Spośród tych pięciu synów najbardziej prominentnym i politycznie skutecznym był Harald Greypelt (961-70). Podczas dziewięcioletniego panowania wyeliminował wielu swoich wrogów, w tym kuzyna Tryggvego, ojca Olafa.

Od 970 r. do czasu dojścia Olafa Tryggvasona do władzy w 995 r. Norwegią rządziła seria jarlów, którzy byli wierni albo królowi Danii, albo królowi Szwecji. Jeden jarl w szczególności zdominował norweskie pole polityczne: Jarl Haakon, który rządził dla króla Danii Haralda Bluetootha, a później dla syna tego ostatniego, Sveina Forkbearda. Jarl Haakon uważał się za jedyną władzę w Norwegii, lecz jego arogancja, przemoc i rozpusta doprowadziły do jego klęski w 995 r., co umożliwiło Olafowi Tryggvasonowi objęcie tronu jako następcy Haralda Fairhaira.

Olaf Tryggvason urodził się w 968 r., w krytycznym okresie norweskiej historii, jako niedawno owdowiała szlachcianka Astrid. Życie młodego Olafa było natychmiast zagrożone: Synowie Gunnhildy uknuli spisek, aby zabić swojego nowo narodzonego kuzyna. Według wielkiego średniowiecznego islandzkiego historyka Snorri Sturlusona, który pisał około 200 lat po tym wydarzeniu, ale uważa się, że korzystał z wiarygodnych starszych źródeł, Astrid szukała schronienia w Szwecji w 969 roku. W 971 roku uważała, że bezpieczeństwo jej syna może być najlepiej zapewnione przez pomoc jej brata Sigurda w Rosji, który odnosił sukcesy jako adiutant księcia Waldemara z Nowogrodu lub Kijowa. Jednak podczas przeprawy przez Bałtyk grupa Astrid została napadnięta przez estońskich wikingów, matka i syn zostali rozdzieleni i oddani w niewolę.

Odkupiony przez życzliwą estońską parę, trzyletni Olaf Tryggvason był dobrze traktowany. Minęło sześć lat. W 977 roku Valdemar wysłał Sigurda do Estonii, aby zebrał dochody. Wówczas, jak podaje Snorri:

Na rynku zauważył niezwykle przystojnego chłopca, a ponieważ mógł poznać, że był cudzoziemcem, zapytał go o imię i ród. Ten odpowiedział mu, że nazywa się Olaf, że jest synem Tryggve Olafssona i Astrid. Wtedy Sigurd poznał, że chłopiec był synem jego siostry.

Przygnębiony przygodami dziewięciolatka i wzruszony, że jego siostrzeniec jeszcze żyje, Sigurd zabrał Olafa z powrotem na dwór Valdemara. Kiedy królewskie pochodzenie Olafa zostało ujawnione księciu i jego królowej, chłopiec otrzymał wszelkie uprzejmości; rzeczywiście, mówi Snorri, Valdemar „przyjął Olafa na swój dwór i traktował go szlachetnie, jak syna królewskiego.”

Pozostając w Rosji przez dziewięć lat, Olaf Tryggvason wykorzystał ten czas na rozwinięcie umiejętności wojennych, tak kluczowych dla kariery Wikinga. Jeden z wielu poetów, którzy wychwalali Olafa, twierdził, że gdy miał on 12 lat, z powodzeniem dowodził rosyjskimi okrętami wojennymi. Hojność wobec swoich ludzi była istotnym elementem jego popularności, ale to uznanie okazało się szkodliwe dla bezpieczeństwa Olafa w Rosji. Waldemar dał się przekonać zazdrosnym przeciwnikom Olafa; młody wiking musiał opuścić Rosję z ukrytą pomocą królowej Waldemara. Do 986 r. 18-letni Olaf rozpoczął karierę wikinga na Bałtyku, zdobywając lokalną sławę i znaczne bogactwo.

Jedna z wypraw Olafa Tryggvasona zaprowadziła go do Wendlandu (obszar północnych Niemiec zajęty pod koniec X w. przez zaciekły lud słowiański). Tam król, Burislaf, pozwolił swojej córce Geyrze poślubić Olafa, ale związek okazał się krótkotrwały, gdyż Geyra zmarła trzy lata później. Odpowiedzią Olafa na jej śmierć było rozpoczęcie kolejnej rundy plądrowania, tym razem skoncentrowanej na terenach od Fryzji po Flandrię.

Wiele źródeł poświadcza obecność Olafa w Anglii w roku 991, w tym Anglo-Saxon Chronicle:

W tym roku Anlaf przybył z dziewięćdziesięcioma trzema statkami do Folkestone, i zapędził się tam, i popłynął stamtąd do Sandwich, i stamtąd do Ipswich, ogarniając wszystkie tereny wiejskie, i tak dalej, aż do Maldon. Ealdorman Byrhtnoth wyszedł im naprzeciw ze swoim wojskiem i walczył z nimi, lecz oni zabili ealdormana i opanowali miejsce kaźni.

Snorri Sturluson rozszerza brytyjską działalność Olafa na cały okres 991-94, odnotowując bitwy toczone w Northumberland, Szkocji, na Hebrydach i wyspie Man.

Przyjęcie chrześcijaństwa przez Olafa Tryggvasona najprawdopodobniej nastąpiło w roku 994, podczas jego brytyjskich kampanii. Snorri przypisuje swoje nawrócenie legendarnemu pustelnikowi, który prawidłowo przewidział przyszłość Olafa i twierdził, że nabył tę umiejętność od chrześcijańskiego Boga. Olaf był pod takim wrażeniem dokładności przepowiedni, że on i jego ludzie natychmiast przyjęli chrzest. Według Snorriego, Olaf opuścił wtedy dom pustelnika na wyspach Scilly i popłynął do Anglii, gdzie „postępował w przyjazny sposób; ponieważ Anglia była chrześcijańska, a on sam stał się chrześcijaninem”. Z drugiej strony, Anglo-Saxon Chronicle nie przypisuje Olafowi tak wyrafinowanych manier, stwierdzając, że w 994 roku chrześcijański Olaf był tak samo niebezpieczny jak pogański Olaf:

Anlaf i Svein przybyli do Londynu z dziewięćdziesięcioma czterema statkami i nieustannie atakowali miasto, i … podpalili je. Ale tam, Bogu niech będą dzięki, wypadli gorzej, niż kiedykolwiek myśleli; odeszli więc stamtąd, wyrządzając tyle szkód, do ilu zdolny był każdy zastęp… gdziekolwiek się udali. Wtedy król i jego doradcy postanowili złożyć mu hołd: tak też uczyniono i przyjęto go.

Aby przypieczętować skuteczność łapówki, angielski król Ethelred Nieprzeterminowany stanął jako sponsor Olafa w sakramencie bierzmowania.

Podróżując wiele, Olaf Tryggvason miał wiedzę z pierwszej ręki o przepychu chrześcijańskich dworów i kościelnym rytuale, który przenikał chrześcijańskie królestwa. Jest bardzo prawdopodobne, że te obserwacje – w połączeniu z możliwością obalenia niepopularnego, lubieżnego jarla Haakona w Norwegii – skłoniły Olafa do rozpoczęcia misji podboju i chrystianizacji ojczystej ziemi, w której ledwie żył.

Do roku 995 Norwegowie byli zmęczeni rządami jarla Haakona, który, najwyraźniej nie mając umiaru w swoich libidalnych apetytach, poddawał wiele szlachetnych dziewcząt upokorzeniu, jakim było stanie się krótkotrwałymi konkubinami. Gdy Olaf dowiedział się o szerokim niezadowoleniu w Norwegii, postanowił opuścić Anglię (sfinansowaną w dużej mierze dzięki łapówce zapłaconej przez Ethelreda), wrócić do ojczyzny i przywrócić rządy linii Haralda Fairhaira. Wkrótce po przybyciu Olafa Tryggvasona do Norwegii, jarl Haakon został zdradziecko ścięty przez własnego niewolnika. Syn jarla, Eirik, uciekł do Szwecji i pielęgnował swoje niezadowolenie przy życzliwym wsparciu szwedzkiego króla Olafa. W ten sposób przeciągający się konflikt okazał się niepotrzebny, a w 996 r. Olaf Tryggvason został ogłoszony królem całej Norwegii na walnym zgromadzeniu, zwanym w Skandynawii rzeczą.

Dziesięciowieczni królowie skandynawscy byli w ciągłym ruchu: nie było stałej rezydencji (takiej jak pałac) i konieczne było, aby królewska obecność była odczuwalna od okręgu do okręgu, aby zapobiec powstaniom. Olaf Tryggvason, który w 995 r. miał zaledwie 27 lat, miał dość energii i charyzmy, by odcisnąć swoje piętno na całej Norwegii. Być może jego sukces można przypisać jego nieugiętej osobowości: jak to ujął Snorri, „albo doprowadzi do tego, że cała Norwegia będzie chrześcijańska, albo zginie”. Z pewnością Olaf nie wahał się uciekać do ekstremalnych środków przymusu, by nawrócić swoje nowe królestwo; Norwegowie, którzy odmawiali przyjęcia chrześcijaństwa, byli zabijani, wypędzani lub okaleczani. Różne źródła potwierdzają energiczne podejście Olafa do nawracania nie tylko Norwegów, ale także Islandczyków i Grenlandczyków. Dwunastowieczny islandzki historyk Ari Mądry wspomina o przybyciu do Islandii kapłanów wysłanych przez Olafa Tryggvasona. Snorri sugeruje, że wielki wiking Leif Eriksson przyjął chrześcijaństwo pod naciskiem Olafa, i w ten sposób chrześcijaństwo zostało przyniesione na Grenlandię.

Olaf Tryggvason spędził swoje pięć lat jako król Norwegii walcząc nie tylko z poganami, ale także z wrogami politycznymi. Na przykład ostatni syn Eirika Bloodaxe’a i Gunnhildy został pokonany przez siły Olafa w 999 roku. Pomimo wcześniejszego sojuszu z duńskim królem Sveinem Forkbeardem podczas jego dni wikingów w Brytanii, polityczny sprzeciw skandynawskich królów był stałym elementem jego pięcioletniego panowania. Snorri przypisuje udane panowanie Olafa Tryggvasona jego chrześcijańskiej gorliwości i bezsensownej polityce wewnętrznej:

Król Olaf … wyróżniał się okrucieństwem, gdy był rozwścieczony, i torturował wielu swoich wrogów. Niektórych spalił w ogniu; niektórych rozszarpały na kawałki wściekłe psy; niektórych okaleczył lub zrzucił z wysokich przepaści. Z tego powodu jego przyjaciele byli do niego gorąco przywiązani, a jego wrogowie bardzo się go bali; i w ten sposób uczynił tak szczęśliwy postęp w swoich przedsięwzięciach, gdyż niektórzy byli posłuszni jego woli z najbardziej przyjacielskiego zapału, a inni ze strachu.

Podczas krótkiego panowania Olafa w całej Norwegii zburzono pogańskie świątynie i wzniesiono kościoły. Legendy mówią o próbach, jakie Olaf podejmował, by pozbyć się z kraju pogańskich duchów, w tym czarownic. Demonstrując swą wyższą władzę nad złymi duchami, Olaf osiągnął dwa cele: zdobył nawróconych na chrześcijaństwo i wyraził swą zdolność do rządzenia.

Chociaż nie wszystkie źródła wspominają o czterech małżeństwach Olafa Tryggvasona, wydaje się, że istnieje ogólna zgoda co do głównych szczegółów jego ostatniego związku. Ślub ten odbył się w 999 roku, a jego panią była Thyre, siostra króla Danii Sveina Forkbearda i była żona byłego teścia Olafa, króla Burislafa. Thyre uciekła z Wendlandu do Norwegii, przerażona perspektywą życia małżeńskiego ze starym, pogańskim królem, jakim był Burislaf. Olaf oświadczył się, a Thyre pomyślała, jakie to „szczęście, że poślubiła tak sławnego człowieka.”

Wkrótce po ślubie Thyre zaczęła skarżyć się Olafowi na swoje ubóstwo. Zostawiła posag, którym obdarzył ją jej brat Svein Forkbeard w Wendland; ponieważ Svein nie pochwalał jej ucieczki od starego Burislafa, odmówił jej pomocy w odzyskaniu posagu. Thyre błagała Olafa Tryggvasona, by udał się do Burislaf i wykonał to zadanie. Olaf, zawsze chętny do zagranicznych przygód, zgodził się zebrać swoje okręty wojenne na wyprawę do Wendlandu. Latem 1000 r. wyruszył z dużą liczbą okrętów wojennych i ludzi. Spotkanie z byłym teściem przebiegło pokojowo, a Olafowi udało się uzyskać posag Thyre.

Ale gdy Olaf spędził lato w Wendlandzie, rywalizujący ze sobą królowie skandynawscy uknuli spisek, by zastawić na niego zasadzkę w drodze powrotnej do Norwegii. Svein Forkbeard zawarł sojusz z królem Szwecji Olafem i norweskim jarlem Eirikiem, który udał się do Szwecji na wygnanie, gdy Olaf Tryggvason objął władzę w 995 r. Trzej przywódcy spotkali się i czekali na powrót Olafa Tryggvasona do Norwegii, planując zasadzkę na niego, gdy płynął w pobliżu Svold, wyspy u wybrzeży Danii.

Bitwie pod Svold poświęcona jest wielka uwaga w relacji Snorriego, który opowiada wzruszające anegdoty o ostatniej walce Olafa Tryggvasona. Choć prawie niemożliwe jest oddzielenie upiększeń od faktów, nie ulega wątpliwości, że w wyniku bitwy Olaf stracił swoje królestwo. Svein Forkbeard i Olaf ze Szwecji zostali skutecznie odparci przez norweskiego króla, ale Olaf Tryggvason nie był w stanie odeprzeć ataku swojego norweskiego kolegi jarla Eirika. Kiedy ludzie tego ostatniego weszli na pokład wspaniałego statku Olafa zwanego Long Serpent, Olaf Tryggvason i jego nieliczni pozostali zwolennicy wyskoczyli za burtę i utonęli lub zniknęli.

Legendy natychmiast wyrosły po Svold, twierdząc, że Olaf Tryggvason uciekł; niektórzy utrzymywali, że został uratowany przez jeden ze statków Burislafa i że wyruszył na długą pielgrzymkę do Ziemi Świętej, aby odpokutować za swoje młodzieńcze dni wikingów. „Król Olaf Tryggvason nigdy już nie powrócił do swego królestwa Norwegii.”

Król Olaf Tryggvason nie był pierwszym, który zjednoczył wszystkie okręgi Norwegii, nie był też pierwszym norweskim władcą, który przyjął chrześcijaństwo. Jego znaczenie wynika z dynamicznego sposobu, w jaki udało mu się połączyć oba te osiągnięcia, zdecydowanie odwracając Norwegię od jej odizolowanej pogańskiej przeszłości i skupiając uwagę narodu na tym, by stać się osiadłym członkiem europejskiej wspólnoty chrześcijańskiej.

.