Olaf Tryggvason

Om de rol van koning Olaf Tryggvason in de Noorse geschiedenis te begrijpen, is het nuttig een kort beeld te schetsen van zijn tijd, plaats en positie. Vóór de tiende eeuw, hoewel het grootste deel van West-Europa al eeuwenlang christelijk was, bleef Noorwegen een heidens bastion van politiek verdeelde kleine koninkrijkjes. De krijgers van het Noorden, onaangetast door kerkelijke en culturele invloeden, bestookten het Europese vasteland vanaf de achtste eeuw en werden beschouwd als een grote bedreiging voor het welzijn van hun zuiderburen. De uiteindelijke betrokkenheid van Noorwegen bij het christelijke netwerk was grotendeels te danken aan de inspanningen van een energieke jonge koning, Olaf Tryggvason. Zijn politiek van politieke consolidatie en kerstening in Noorwegen – een proces dat zich ongeveer gelijktijdig in Denemarken en Zweden voltrok – droeg bij tot het verdwijnen van het probleem van de vikingen (“piraten”) dat Europa vele jaren had geteisterd.

Harald Fairhair (ca. 870-c. 930) wordt algemeen erkend als de eerste echte koning van Noorwegen. Door rivaliserende jarls (graven) te veroveren en hen in ondergeschikte posities te dwingen, schiep hij het precedent van één heerser voor de vele districten van Noorwegen. In de tiende eeuw was het behoren tot de familie van Harald Fairhair een politieke bonus voor aspirant-koningen; Olaf Tryggvason was zelfs de achterkleinzoon van Harald. Toen Harald rond 930 stierf, ging zijn koninkrijk over op zijn impopulaire zoon Eirik Bloodaxe. Maar Eirik en zijn alom verafschuwde vrouw Gunnhild bleken niet in staat de troon te behouden en Eiriks jongere broer Haakon de Goede, die als christen was opgevoed aan het hof van koning Aethelstan van Engeland, verdreef zijn broer in 934. Hoewel Haakon de eerste Noorse koning was die het christendom omarmde, vond hij het politiek noodzakelijk terug te keren naar heidense gewoonten. Toen hij in 961 stierf, grepen zijn neven – de zonen van Eirik en Gunnhild – de macht. Van de vijf zonen was Harald Greypelt (961-70) de meest prominente en politiek effectieve. Tijdens zijn negenjarig bewind schakelde hij veel van zijn vijanden uit, waaronder zijn neef Tryggve, de vader van Olaf.

Van 970 tot Olaf Tryggvason’s opkomst aan de macht in 995, werd Noorwegen geregeerd door een reeks van jarls die trouw waren aan ofwel de koning van Denemarken ofwel de koning van Zweden. Eén jarl in het bijzonder domineerde de Noorse politiek: Jarl Haakon, die regeerde voor koning Harald Bluetooth van Denemarken en later voor diens zoon Svein Forkbeard. Jarl Haakon beschouwde zichzelf als de enige machthebber in Noorwegen, maar zijn arrogantie, geweld en ontucht leidden tot zijn nederlaag in 995, waardoor Olaf Tryggvason de troon kon opeisen als opvolger van Harald Fairhair.

Olaf Tryggvason werd geboren in 968, tijdens een kritieke periode in de Noorse geschiedenis, als zoon van de pas weduwe geworden jonkvrouw Astrid. Het leven van de jonge Olaf was onmiddellijk in gevaar: De zonen van Gunnhild beraamden een plan om hun pasgeboren neefje te vermoorden. Volgens de grote IJslandse middeleeuwse historicus Snorri Sturluson, die ongeveer 200 jaar na de gebeurtenis schreef maar die geacht wordt betrouwbare oudere bronnen te hebben gebruikt, zocht Astrid in 969 haar toevlucht in Zweden. In 971 was zij van mening dat haar zoon het best in veiligheid kon worden gebracht door de hulp in te roepen van haar broer Sigurd in Rusland, die succes had als adjudant van hertog Valdemar van Novgorod of Kiev. Maar tijdens de overtocht naar de Oostzee werd Astrid’s groep aangevallen door Estse Vikingen, en moeder en zoon werden gescheiden en als slaven weggevoerd.

Gekocht door een vriendelijk Ests echtpaar werd de driejarige Olaf Tryggvason goed behandeld. Zes jaren gingen voorbij. In 977 stuurde Valdemar Sigurd naar Estland om inkomsten te innen. Toen, volgens Snorri:

Op de markt zag hij toevallig een opmerkelijk knappe jongen; en omdat hij kon zien dat hij een buitenlander was, vroeg hij hem naar zijn naam en familie. Hij antwoordde hem, dat zijn naam Olaf was; dat hij een zoon was van Tryggve Olafsson en Astrid…. Toen wist Sigurd dat de jongen de zoon van zijn zuster was. Onder de indruk van de avonturen van de negenjarige en ontroerd dat zijn neefje nog leefde, bracht Sigurd Olaf terug naar het hof van Valdemar. Toen Olafs koninklijke achtergrond aan de hertog en zijn koningin werd onthuld, werd de jongen alle hoffelijkheid verleend; inderdaad, zegt Snorri, “ontving Valdemar Olaf aan zijn hof, en behandelde hem edelmoedig, en als een koningszoon.”

Terwijl hij negen jaar in Rusland verbleef, gebruikte Olaf Tryggvason deze tijd om de krijgskundige vaardigheden te ontwikkelen die zo cruciaal waren voor een Vikingcarrière. Een van de vele dichters die Olaf prezen, beweerde dat toen Olaf 12 jaar oud was, hij met succes het bevel voerde over Russische oorlogsschepen. Vrijgevigheid tegenover zijn manschappen was een essentieel onderdeel van zijn populariteit, maar deze bijval bleek nadelig voor Olaf’s veiligheid in Rusland. Valdemar liet zich overhalen door Olafs jaloerse tegenstanders; de jonge Viking moest Rusland verlaten met de heimelijke hulp van Valdemars koningin. In 986 begon de 18-jarige Olaf aan een Vikingcarrière in de Oostzee, verwierf plaatselijke roem en aanzienlijke rijkdom.

Een van Olaf Tryggvason’s plundertochten voerde hem naar Wendland (een gebied in Noord-Duitsland dat aan het eind van de tiende eeuw werd bezet door een woest Slavisch volk). Daar stond de koning, Burislaf, zijn dochter Geyra toe om met Olaf te trouwen, maar de verbintenis bleek van korte duur, want Geyra stierf drie jaar later. Olafs reactie op haar dood was het initiëren van een nieuwe plunderingsronde, ditmaal geconcentreerd op gebieden van Frisia tot Vlaanderen.

Verschillende bronnen getuigen van de aanwezigheid van Olaf in Engeland tegen het jaar 991, waaronder de Angelsaksische Kroniek:

In dit jaar kwam Anlaf met drieënnegentig schepen naar Folkestone, en joeg naar buiten, en voer vandaar naar Sandwich, en vandaar naar Ipswich, waarbij hij het hele platteland overviel, en zo verder naar Maldon. Ealdorman Byrhtnoth kwam hen tegemoet met zijn legers en bevocht hen, maar zij doodden de ealdorman daar en namen bezit van de plaats van de slachting.

Snorri Sturluson breidt Olafs Britse activiteiten uit tot de gehele periode 991-94, en vermeldt veldslagen in Northumberland, Schotland, de Hebriden, en het eiland Man.

Olaf Tryggvason’s aanvaarding van het Christendom vond waarschijnlijk plaats in het jaar 994, tijdens zijn Britse veldtochten. Snorri schrijft zijn bekering toe aan een legendarische kluizenaar die Olaf’s toekomst correct voorspelde en beweerde dit vermogen van de christelijke God te hebben verworven. Olaf was zo onder de indruk van de nauwkeurigheid van de voorspellingen dat hij en zijn mannen zich onmiddellijk lieten dopen. Volgens Snorri verliet Olaf vervolgens het kluizenaarshuis op de Scilly-eilanden en voer naar Engeland, waar hij “op een vriendelijke manier te werk ging; want Engeland was christelijk en hijzelf was christen geworden”. Aan de andere kant schrijft de Angelsaksische Kroniek Olaf niet zulke verfijnde manieren toe, en stelt dat de christelijke Olaf in 994 net zo gevaarlijk was als de heidense Olaf was geweest:

Anlaf en Svein kwamen met vierennegentig schepen naar Londen, en bleven de stad onophoudelijk aanvallen, en zij … staken haar in brand. Maar daar, God zij dank, kwamen ze er slechter vanaf dan ze ooit voor mogelijk hadden gehouden; dus gingen ze daarvandaan weg, zoveel schade berokkenend als een schare maar kon doen … waar ze ook gingen. Toen besloten de koning en zijn raadslieden hem een schatting aan te bieden: dit werd gedaan en zij namen het aan.

Om de doeltreffendheid van de omkoping te bezegelen, trad de Engelse koning Ethelred de Ongerede op als Olafs sponsor in het sacrament van het vormsel.

Door zijn vele reizen had Olaf Tryggvason kennis uit de eerste hand van de pracht van de christelijke hoven en de kerkelijke rituelen die christelijke koninkrijken doordrongen. Het is zeer waarschijnlijk dat deze waarnemingen – in combinatie met de mogelijkheid om de impopulaire, wellustige Jarl Haakon in Noorwegen ten val te brengen – Olaf ertoe hebben aangezet zijn missie te beginnen om het land waar hij nauwelijks had gewoond te veroveren en te kerstenen.

In 995 waren de Noren de heerschappij van Jarl Haakon beu. Blijkbaar was hij niet in staat zijn libidinale lusten te matigen en onderwierp hij vele adellijke meisjes aan de vernedering dat zij voor korte tijd concubines werden. Toen Olaf hoorde van de grote ontevredenheid in Noorwegen, besloot hij Engeland te verlaten (grotendeels gefinancierd door het smeergeld van Ethelred), terug te keren naar zijn geboorteland, en de heerschappij van Harald Fairhair te herstellen. Kort na Olaf Tryggvason’s aankomst in Noorwegen, werd Jarl Haakon onthoofd door zijn eigen slaaf. De zoon van de Jarl, Eirik, vluchtte naar Zweden en koesterde zijn ongenoegen met de welwillende steun van koning Olaf van Zweden. Een slepend conflict was dus niet nodig, en in 996 werd Olaf Tryggvason uitgeroepen tot koning van heel Noorwegen op een algemene vergadering, die in Scandinavië een ding werd genoemd.

Tiende-eeuwse Scandinavische koningen waren voortdurend in beweging: er was geen vaste verblijfplaats (zoals een paleis), en het was noodzakelijk de koninklijke aanwezigheid van district tot district te laten voelen om opstanden te voorkomen. Olaf Tryggvason, pas 27 jaar oud in 995, had de energie en het charisma om zijn stempel op heel Noorwegen te drukken. Misschien is zijn succes toe te schrijven aan zijn onverzettelijke persoonlijkheid: zoals Snorri het zegt: “Hij zou … het zover brengen, dat heel Noorwegen christen zou worden, of sterven.” Olaf aarzelde zeker niet om zijn toevlucht te nemen tot extreme dwangmaatregelen om zijn nieuwe rijk te bekeren; Noren die het christendom weigerden werden gedood, verbannen, of verminkt. Verschillende bronnen bevestigen Olaf’s energieke aanpak om niet alleen Noren, maar ook IJslanders en Groenlanders te bekeren. De twaalfde-eeuwse IJslandse geschiedschrijver Ari de Wijze vermeldt de komst naar IJsland van priesters die door Olaf Tryggvason waren gestuurd. Snorri suggereert dat de grote Viking Leif Eriksson op aandringen van Olaf het christendom aannam, en op die manier werd het christendom naar Groenland gebracht.

Olaf Tryggvason bracht zijn vijf jaar als koning van Noorwegen door met het bestrijden van niet alleen heidenen, maar ook politieke vijanden. Zo werd de laatste zoon van Eirik Bloodaxe en Gunnhild in 999 door de troepen van Olaf verslagen. Ondanks een eerdere alliantie met de Deense koning Svein Forkbeard tijdens zijn Vikingdagen in Brittannië, bleef de politieke oppositie van Olaf’s mede Scandinavische koningen een constant kenmerk van zijn vijfjarige regeerperiode. Snorri schrijft Olaf Tryggvason’s succesvolle koningschap toe aan zijn christelijke ijver en no-nonsense binnenlands beleid:

Koning Olaf … onderscheidde zich door wreedheid als hij woedend was, en martelde veel van zijn vijanden. Sommigen verbrandde hij in het vuur; anderen liet hij door dolle honden in stukken scheuren; weer anderen verminkte hij, of wierp hij van hoge afgronden naar beneden. Hierdoor waren zijn vrienden hem zeer genegen, en zijn vijanden vreesden hem zeer; en zo maakte hij zo’n gelukkige vooruitgang in zijn ondernemingen, want sommigen gehoorzaamden zijn wil uit de vriendelijkste ijver, en anderen uit vrees.

Tijdens Olafs korte bewind werden overal in Noorwegen heidense tempels afgebroken en kerken opgericht. Legenden vertellen over de pogingen van Olaf om zijn land te bevrijden van heidense geesten, waaronder heksen. Door zijn superieure macht over boze geesten te demonstreren, bereikte Olaf twee doelen: bekeerlingen tot het christendom winnen, en zijn geschiktheid om te regeren tot uitdrukking brengen.

Weliswaar vermelden niet alle bronnen de vier huwelijken van Olaf Tryggvason, maar er schijnt algemene overeenstemming te bestaan over de belangrijkste details van zijn laatste verbintenis. Dit huwelijk vond plaats in 999, en de vrouw was Thyre, een zuster van koning Svein Forkbeard van Denemarken en de ex-vrouw van Olafs vroegere schoonvader, koning Burislaf. Thyre was uit Wendland naar Noorwegen gevlucht, ontzet over het vooruitzicht van een huwelijksleven met een oude, heidense koning als Burislaf. Olaf vroeg haar ten huwelijk en Thyre beschouwde het als “een geluk voor haar om met zo’n gevierde man te trouwen.”

Nadat het huwelijk een feit was, begon Thyre zich bij Olaf te beklagen over haar relatieve armoede. Ze had de bruidsschat die haar broer Svein Forkbeard haar had geschonken in Wendland achtergelaten; omdat Svein het niet eens was met haar vlucht uit het oude Burislaf, weigerde hij haar te helpen haar bruidsschat terug te krijgen. Thyre smeekte Olaf Tryggvason om naar Burislaf te gaan om deze taak te volbrengen. Olaf, die altijd wel zin had in een buitenlands avontuur, stemde erin toe zijn oorlogsschepen te verzamelen voor een expeditie naar Wendland. In de zomer van 1000 vertrok hij met een groot aantal oorlogsschepen en manschappen. Het weerzien met zijn vroegere schoonvader verliep vreedzaam, en Olaf kon Thyre’s bruidsschat in ontvangst nemen.

Maar terwijl Olaf de zomer in Wendland doorbracht, beraamden de rivaliserende Scandinavische koningen een plan om hem op de terugweg naar Noorwegen in een hinderlaag te laten lopen. Svein Forkbeard vormde een alliantie met koning Olaf van Zweden en de Noorse Jarl Eirik, die in ballingschap naar Zweden was gegaan toen Olaf Tryggvason in 995 aan de macht kwam. De drie leiders ontmoetten elkaar en wachtten op Olaf Tryggvason’s terugkeer naar Noorwegen, met het plan hem in een hinderlaag te laten lopen toen hij in de buurt van Svold voer, een eiland voor de kust van Denemarken.

De Slag bij Svold krijgt veel aandacht in Snorri’s verslag, dat ontroerende anekdotes vertelt over Olaf Tryggvason’s laatste gevecht. Hoewel het bijna onmogelijk is om verfraaiing van feit te scheiden, kan er geen twijfel over bestaan dat Olaf als gevolg van de slag zijn koninkrijk verloor. Svein Forkbeard en Olaf van Zweden werden met succes door de Noorse koning afgeslagen, maar Olaf Tryggvason was niet opgewassen tegen de aanval van zijn Noorse landgenoot Jarl Eirik. Toen de mannen van deze laatste aan boord gingen van Olafs prachtige schip, de Lange Slang genaamd, sprongen Olaf Tryggvason en zijn weinige overgebleven aanhangers overboord en verdronken of verdwenen.

Na Svold ontstonden er onmiddellijk legenden die beweerden dat Olaf Tryggvason ontsnapt was; sommigen beweerden dat hij gered was door een van Burislafs schepen en dat hij een lange pelgrimstocht naar het Heilige Land ondernam om boete te doen voor zijn jeugdige Vikingdagen. “Maar hoe dit ook zij,” schrijft Snorri, “Koning Olaf Tryggvason keerde nooit meer terug naar zijn koninkrijk Noorwegen.”

Koning Olaf Tryggvason was niet de eerste die alle districten van Noorwegen verenigde, noch was hij de eerste Noorse heerser die het christendom omarmde. Zijn betekenis komt voort uit de levendige manier waarop hij erin slaagde deze beide prestaties te combineren, door Noorwegen resoluut af te keren van zijn geïsoleerde heidense verleden en de aandacht van de natie te richten op het worden van een gevestigd lid van de Europese christelijke gemeenschap.