Kerstmis in Zweden

Een van de grootste vieringen rond Kerstmis in Zweden is St. Lucia’s Dag (of St. Lucy’s Dag) op 13 december. Het feest komt voort uit verhalen die werden verteld door monniken die het christendom naar Zweden brachten.

St Lucia was een jong christenmeisje dat in 304 werd gemarteld, gedood om haar geloof. Het meest bekende verhaal over de heilige Lucia is dat zij in het geheim voedsel bracht naar de vervolgde christenen in Rome, die ondergedoken leefden in de catacomben onder de stad. Ze droeg kaarsen op haar hoofd zodat ze beide handen vrij had om dingen te dragen. Lucy betekent ‘licht’ dus dit is een zeer toepasselijke naam.

December 13 was ook de Winterzonnewende, de kortste dag van het jaar, in de oude ‘Juliaanse’ kalender en een heidens feest van lichtjes in Zweden werd veranderd in St. Lucia’s Dag.

St. Lucia’s Dag wordt nu gevierd door een meisje dat zich kleedt in een witte jurk met een rode sjerp om haar middel en een kroon van kaarsen op haar hoofd. Kleine kinderen gebruiken elektrische kaarsen, maar vanaf ongeveer 12 jaar worden vaak echte kaarsen gebruikt!

De kroon wordt gemaakt van lindebessentakken, die altijd groen zijn en nieuw leven in de winter symboliseren. Scholen hebben gewoonlijk hun eigen St. Lucia’s en sommige steden en dorpen kiezen ook een meisje om St. Lucia te spelen in een processie waarin kerstliederen worden gezongen.

Een nationale Lucia wordt ook gekozen. Lucia’s bezoeken ook ziekenhuizen en bejaardentehuizen, zingen een liedje over St. Lucia en delen ‘Pepparkakor’, gemberkoekjes, uit.

Kleine kinderen vinden het soms leuk om zich (met hulp van hun ouders!) als Lucia te verkleden. Ook jongens kunnen zich verkleden als ‘Stjärngossar’ (sterrenjongens) en meisjes als ’tärnor’ (net als Lucia, maar dan zonder de kaarsen).

Een populair gerecht dat op St. Lucia wordt gegeten zijn ‘Lussekatts’, St. Lucia-broodjes op smaak gebracht met saffraan en bestrooid met rozijnen, die bij het ontbijt worden gegeten.

St. Lucia’s Dag werd in Zweden voor het eerst op grote schaal gevierd aan het eind van de jaren 1700. St Lucia’s Day wordt ook gevierd in Denemarken, Noorwegen, Finland, Bosnië, en Kroatië. In Denemarken is het meer een kinderdag en in sommige delen van Italië wordt de kinderen verteld dat Sint Lucia hen cadeautjes brengt. Ze laten een boterham achter voor haar en de ezel die helpt de cadeautjes te dragen!

Op de eerste zondag van de Advent, in het Zweeds “Första Advent” genoemd, zetten veel Zweden hun Adventskaarsen en/of een Adventsster in de ramen van hun huizen. Traditioneel zijn de adventskaarsen vier kaarsen in een ‘doos’ die met groen is versierd. Tijdens de advent wordt op elke zondag één kaars aangestoken. Dit gebruik is afkomstig van de Duitse adventskrans. Vaak wordt nu in plaats van echte kaarsen een elektrische ‘stapkaars’ gebruikt.

Adventsterren werden voor het eerst gemaakt in de jaren dertig van de vorige eeuw van rood papier. De sterren hebben gewoonlijk zeven (of soms negen) punten en zijn ongeveer 30-45 cm (12 tot 18 inches) in doorsnee. Er zitten gaatjes in en er wordt een lampje in gestoken (nu een veilig elektrisch lampje) zodat het licht naar buiten schijnt. De sterren worden voor het raam gehangen om de mensen eraan te herinneren dat de wijzen in het kerstverhaal een ster volgden om Jezus te vinden. De sterren zijn nu vaak wit en kunnen van stro, hout of metaal zijn, maar ook van papier.

De kerstavond is ook heel belangrijk in Zweden. Dan wordt de hoofdmaaltijd (eigenlijk een feestmaaltijd!) gegeten.

Dit is vaak een ‘julbord’, een buffet dat tussen de middag wordt gegeten. Koude vis is belangrijk op het julbord. Vaak is er haring (op vele manieren geserveerd), gravlax (zalm die is gepekeld met suiker, zout en dille) en gerookte zalm.

Andere gerechten op het julbord kunnen koud vlees zijn, zoals kalkoen, rosbief en ‘julskinka’ (een kerstham); kazen, leverpaté, salades, augurken en verschillende soorten brood en boter (of mayonaise). Er zijn ook warme hartige gerechten zoals gehaktballen, “prinskorv” (worsten), “kåldolmar” (met vlees gevulde koolrolletjes), varkenspoten in gelei, lutfisk (gedroogde kabeljauw geserveerd met een dikke witte saus) en “revbenspjäll” (in de oven geroosterde varkensribbetjes). Groenten zoals aardappelen en rode kool worden ook geserveerd. Een ander aardappelgerecht is “Janssons Frestelse” (luciferstokaardappelen in een laagje met room, ui en Europese sprot die goudbruin worden gebakken). Er is ook ‘dopp i grytan’, brood dat wordt gedoopt in de bouillon en sappen die overblijven na het koken van de ham.

Het dessert van het jolbord kan bestaan uit een selectie zoete deegwaren, nog wat pepparkakorkoekjes en wat zelfgemaakte zoetigheden.

Wauw, ik vind het wel lekker klinken zo’n jolbord! Om al dat eten weg te spoelen kun je ‘glogg’ nemen, dat is zoete glühwein en wat koffie om de maaltijd af te maken!

Een ander populair kerstgerecht in Zweden is ‘risgrynsgröt’ (rijstepap die wordt gegeten met ‘hallonsylt’ of bestrooid met wat kaneel). Het wordt vaak ’s avonds gegeten nadat de mensen hun cadeaus hebben uitgewisseld.

Als er risgrynsgröt over is, kan het koud worden gemengd met slagroom en met een warme vruchtensaus worden gegeten. Dit wordt ‘Ris a la malta’ genoemd en klinkt erg lekker!

Er worden gewoonlijk op kerstavond cadeaus uitgewisseld. Op kerstochtend gaan de mensen vaak vroeg naar de kerk.

Een ander populair en belangrijk ding dat veel Zweden op kerstavondmiddag doen, is Donald Duck kijken! Elk jaar, sinds 1959, vertoont de TV-zender TV1 op kerstavond om 15.00 uur de Disney-special “From All of Us to All of You” of in het Zweeds is het “Kalle Anka och hans vänner önskar God Jul” wat betekent “Donald Duck en zijn vrienden wensen u een vrolijk kerstfeest.” Ongeveer 40 tot 50% van de Zweedse bevolking stopt om ernaar te kijken!

Net als bij hun buren in Finland, was er in Zweden een traditioneel geloof dat een ‘Yule Goat’ verbonden was met het midwinterfeest. In Zweden dacht men dat het een onzichtbare geest was die toekeek en erop toezag dat alle voorbereidingen goed verliepen. Tussen Kerstmis en Nieuwjaar verkleedden mannen zich soms als geiten om van huis tot huis te gaan, liedjes te zingen en streken uit te halen! Dit staat bekend als ‘Julebukking’.

Nu wordt de geit vooral gezien als een versiering van stro die het huis en de kerstboom bewaakt! Stro wordt gebruikt als versiering in huizen, om eraan te herinneren dat Jezus in een kribbe werd geboren. Ook kerstboomversieringen van stro zijn erg populair.

In de stad Gävle wordt elk jaar voor het begin van de advent een enorme strogeit gebouwd. Hij is 13 meter hoog en het duurt twee dagen om hem op te zetten! Hij heeft een grote metalen structuur aan de binnenkant en is bedekt met stro. De traditie begon in 1966. De eerste Gävle Yule Goat werd op oudejaarsavond 1966 in brand gestoken en is sindsdien het doelwit van vandalen. In zijn 50-jarige geschiedenis heeft hij slechts ongeveer 12 keer de hele kerst- en nieuwjaarsperiode overleefd! In 2016, het 50e jaar, werd het in minder dan twee dagen platgebrand!

In Zweden worden cadeautjes gebracht door de Kerstman, die bekend staat als ‘Jultomte’ of door de ‘Tomte’ (kerstkabouters). Tomte worden soms ook ‘Nissar’ (mannelijke elfen/ kabouters) of ‘Nissor’ (vrouwelijke kabouters/elfen) genoemd.

De ‘geheime kerstman’-manier van cadeautjes geven is in Zweden wellicht ook begonnen met een gebruik dat ‘Julklapp’ (wat ‘kerstklop’ betekent) wordt genoemd. Enkele honderden jaren geleden was er een traditie waarbij je aanklopte bij een vriend of buurman en dan een klein geschenk (vaak gemaakt van stro of hout) achterliet op de stoep van de deur. Het geschenk had een kleine spreuk/raadsel bij zich, om mensen te helpen erachter te komen wie het geschenk had achtergelaten.

Het einde van Kerstmis in Zweden is op 13 januari (twintig dagen na Kerstmis), wat ‘Tjugondag Knut’ (Twintigste Dag Knut) of ‘Tjugondag jul’ (Twintigste Dag Yule) wordt genoemd en is genoemd naar een Deense prins genaamd Canute Lavard. Op Tjugondag Knut wordt traditioneel de kerstboom neergehaald en worden overgebleven koekjes en snoepjes opgegeten!

In het Zweeds is Gelukkig/Mei Kerstmis ‘God Jul’. In het Noord-Sami, dat in de noordelijke delen van Noorwegen, Zweden, Finland en Rusland wordt gesproken, is het ‘Buorit Juovllat’. Vrolijk/Kerstfeest in veel meer talen.