‘Het kerkhof van de aarde’: binnen in Stad 40, Ruslands dodelijke nucleaire geheim

“De mensen in het paradijs kregen de keuze: geluk zonder vrijheid, of vrijheid zonder geluk. Er was geen derde alternatief.” (Uit de dystopische roman Wij, van Yevgeny Zamyatin, 1924)

Diep in de uitgestrekte bossen van de Russische Oeral ligt de verboden stad Ozersk. Achter bewaakte poorten en hekken met prikkeldraad ligt een prachtig enigma – een hypnotiserende plek die in een andere dimensie lijkt te bestaan.

Codenaam Stad 40, Ozersk was de geboorteplaats van het Sovjet kernwapenprogramma na de tweede wereldoorlog. Decennialang kwam deze stad met 100.000 inwoners op geen enkele kaart voor, en de identiteit van de inwoners werd uit de Sovjettelling gewist.

Heden ten dage lijkt Ozersk met zijn prachtige meren, geparfumeerde bloemen en pittoreske, met bomen omzoomde straten op een Amerikaanse voorstad uit de jaren vijftig – als een van die te perfecte plaatsen die worden afgebeeld in The Twilight Zone.

Op een doorsnee dag duwen jonge moeders pasgeborenen in kinderwagens en spelen de kinderen op straat. Muziek schalt uit de stereo’s van tienerjongens als ze hun skateboardkunsten aan jonge meisjes laten zien. In het nabijgelegen bos zwemmen gezinnen in het meer terwijl oudere mensen uitrusten op bankjes in het park, genietend van een luie middag terwijl ze voorbijgangers gadeslaan.

Op de zijwegen verkopen lokale vrouwen fruit en groenten. Alleen de geigertellers die worden gebruikt om de producten te controleren voordat ze worden gekocht, wijzen op het duistere geheim dat rondwaart in dit rustige stadsgezicht.

De inwoners van de stad kennen echter de waarheid: dat hun water besmet is, hun champignons en bessen vergiftigd zijn, en hun kinderen ziek kunnen worden. Ozersk en de omliggende regio is een van de meest vervuilde plaatsen op aarde, door sommigen het “kerkhof van de aarde” genoemd.

Toch wil de meerderheid van de bewoners niet vertrekken. Zij geloven dat zij de “uitverkorenen” van Rusland zijn, en zijn er zelfs trots op burgers van een gesloten stad te zijn. Hier zijn ze geboren, getrouwd en hebben hun gezin grootgebracht. Hier hebben ze hun ouders begraven, en sommige van hun zonen en dochters ook.

‘Redders van de wereld’

In 1946 begonnen de Sovjets in het diepste geheim met de bouw van Stad 40, rond de enorme Mayak kerncentrale aan de oevers van het Irtyash Meer. Hier zouden de arbeiders en wetenschappers worden ondergebracht die vanuit het hele land waren overgebracht om leiding te geven aan het kernwapenprogramma van de Sovjet-Unie en een atoombom te bouwen.

De eerste acht jaar was het de bewoners verboden de stad te verlaten, brieven te schrijven of enig contact met de buitenwereld te hebben – ook met leden van hun eigen familie. Degenen die hierheen waren overgeplaatst, werden door hun familieleden als vermist beschouwd, alsof ze in de vergetelheid waren verdwenen.

De inwoners van Stad 40 werd verteld dat zij “het nucleaire schild en de redders van de wereld” waren, en dat iedereen daarbuiten een vijand was. Terwijl de meerderheid van de Sovjetbevolking te lijden had onder hongersnood en in bittere armoede leefde, creëerden de autoriteiten een paradijs voor deze bewoners, die een leven van privileges en enige luxe werd geboden.

Zij kregen de beschikking over privé-appartementen, een overvloed aan voedsel – waaronder exotische lekkernijen zoals bananen, gecondenseerde melk en kaviaar – goede scholen en gezondheidszorg, een overvloed aan amusement en culturele activiteiten, en dat alles in een bosrijke omgeving aan het meer die niet zou misstaan in een sprookje van Hans Christian Andersen.

In ruil daarvoor kregen de bewoners de opdracht geheimen te bewaren over hun leven en werk. Het is een deal waar ze zich vandaag de dag nog steeds aan houden, in een stad waar bijna alle Russische reserve splijtbaar materiaal is opgeslagen.

Het is prestigieus om in Ozersk te wonen. Veel inwoners beschrijven het als een stad van “intellectuelen”, waar ze gewend zijn “het beste van alles gratis” te krijgen. Het leven in een gesloten stad betekent niet alleen fysieke veiligheid, maar ook financiële stabiliteit voor hun gezinnen; Ozerskse kinderen, zo beweren zij, krijgen grote kansen op een succesvolle toekomst.

Het pact heeft echter dodelijke gevolgen gehad. Jarenlang hebben de politieke en wetenschappelijke leiders van de Sovjet-Unie verzwegen wat de gevolgen zijn van extreme blootstelling aan straling voor de gezondheid van de inwoners van de stad en hun toekomstige nakomelingen.

Van meet af aan hebben de meeste inwoners onder uiterst gevaarlijke omstandigheden in de buurt van het nucleaire complex van Mayak gewerkt of gewoond. Vanaf het eind van de jaren veertig begonnen de mensen hier ziek te worden en te sterven: de slachtoffers van langdurige blootstelling aan straling.

Hoewel nauwkeurige gegevens niet beschikbaar zijn dankzij de extreme geheimhouding en veelvuldige ontkenningen van de autoriteiten, getuigen de grafstenen van vele jonge inwoners op de begraafplaats van Ozersk van het geheim dat de Sovjets probeerden te begraven naast de slachtoffers van de Mayak-centrale.

Inwoners van Stad 40 zijn het slachtoffer geweest van een aantal nucleaire incidenten, waaronder de ramp in Kyshtym in 1957 – ’s werelds ergste nucleaire ongeluk vóór Tsjernobyl – die de Sovjetautoriteiten goed verborgen hielden voor de buitenwereld.

De directie van de Mayak-fabriek heeft ook toegezien op het dumpen van het afval in nabijgelegen meren en rivieren, die uitmonden in de rivier de Ob en verder in de Noordelijke IJszee. Naar verluidt heeft Mayak in vier decennia 200 miljoen curie radioactief afval in het milieu gedumpt, gelijk aan vier “Tsjernobyls”, hoewel dit altijd door de autoriteiten wordt ontkend.

Volgens sommige inwoners van Ozersk gaat het dumpen vandaag de dag nog steeds door. Een van de nabijgelegen meren is zo zwaar met plutonium besmet dat de plaatselijke bevolking het omgedoopt heeft tot het “Meer des Doods” of “Plutoniummeer”. Naar verluidt bedraagt de radioactieve concentratie daar meer dan 120 miljoen curies – 2,5 maal de hoeveelheid straling die in Tsjernobyl vrijkwam.

In een dorp ongeveer 20 minuten buiten Ozersk, schakelt een digitale klok op het dorpsplein voortdurend tussen de plaatselijke tijd en het huidige stralingsniveau in de lucht (hoewel de laatste lezing nooit nauwkeurig is). Een half miljoen mensen in Ozersk en omgeving zijn naar verluidt blootgesteld aan vijf keer zoveel straling als de inwoners van de gebieden in Oekraïne die door het kernongeluk in Tsjernobyl zijn getroffen.

Aan de rand van Ozersk staat een uit de kluiten gewassen bord “verboden toegang” in het Engels en Russisch, met “Attentie!!!” in grote rode letters om het nog eens te benadrukken. Buitenlanders en niet-ingezeten Russen mogen de stad nog steeds niet in zonder toestemming van de FSB (de Russische geheime politie), en filmen in het gebied is ten strengste verboden.

De inwoners van Ozersk mogen de stad echter wel verlaten met een speciale pas, en mogen zelfs permanent vertrekken als ze nooit meer willen terugkeren. Slechts weinigen doen dat, want dan zouden ze de privileges van het bewoner zijn van deze gesloten stad verliezen.

In de ogen van de meeste – maar zeker niet alle – bewoners dient het hek rond Ozersk niet om hen tegen hun wil binnen te houden, maar eerder om buitenstaanders weg te houden uit hun paradijs en hen te beschermen tegen “de vijand”. Het prikkeldraadhek blijft een intrinsiek onderdeel van het landschap van de stad en de psychologische samenstelling en collectieve identiteit van de inwoners.

Het is voor buitenstaanders moeilijk te begrijpen hoe de inwoners van Stad 40 kunnen blijven leven op een plek waarvan ze weten dat die hen langzaam doodt. Maar een plaatselijke journalist zegt dat het hen niet uitmaakt wat de buitenwereld van hen en hun manier van leven vindt.

Hij zegt dat de meeste van zijn medebewoners, net als hij, gewoon met rust gelaten willen worden om in “vrede” te leven. Ze zijn gelukkig in hun omheinde paradijs.

Samira Goetschel is een bekroonde filmmaker gevestigd in Los Angeles. Ze is de producent en regisseur van de lange documentaire City 40, die op 23 juli wordt vertoond in Bertha DocHouse, Londen WC1, en vanaf september beschikbaar zal zijn op Netflix

• Deel op Facebook
• Deel op Twitter
• Deel via E-mail
• Deel op LinkedIn
• Deel op Pinterest
• Deel op WhatsApp
• Deel op Messenger