Filmanalyse: “Eternal Sunshine of the Spotless Mind”

De eerste keer dat ik Michael Gondry’s “Eternal Sunshine of the Spotless Mind” zag, voelde het als een levenswisselaar. Ik herinner me ook de avond dat ik het zag. Ik kon de hele nacht niet slapen omdat er constant gedachten door mijn hoofd spookten. Dat had ik ook tijdens de laatste minuten van een examen dat ik niet op tijd afkreeg. Die nacht had ik meer tijd nodig om de briljante originaliteit en de fascinerende implicaties van de film te bevatten. De tweede keer dat ik hem zag, had ik een paar vrienden op bezoek en was hij niet zo indrukwekkend. Nu, zes jaar later, heb ik hem nog eens geprobeerd. Verrassend genoeg had hij hetzelfde eerste effect op mij. Dit gebeurt me bijna nooit, en ik denk dat ik begrijp waarom de film me de eerste en de laatste keer zo betoverde. Het is een van die zeldzame films die ik liever alleen kijk dan met een publiek.

Het grijpt naar iets persoonlijks als verontrustende herinneringen die diep in onze psyche begraven liggen. Het is een film die de aanwezigheid eist van gedachten die we terzijde schuiven wanneer we omringd zijn door mensen, dingen waar we alleen aan denken wanneer we alleen zijn, begraven in eeuwige gedachten. “Eternal Sunshine of the Spotless Mind” is de zeldzaamste van alle films, een therapeutisch bevrijdend kunstwerk.

Het prachtige scenario van Charlie Kauffman draait om Joel (Jim Carrey), een solist die vastzit in de repetitieve formule van het dagelijks leven, tot hij de spontaan zorgeloze Clementine (Kate Winslet) ontmoet. Hun relatie escaleert in een verondersteld doodlopende straat wanneer hij verneemt dat zij hem uit haar geheugen heeft laten wissen. Woedend en verward neemt hij contact op met de uitvinder van dit geavanceerde proces, Dr. Howard Mierzwaik (Tom Wilkinson). Uit pure wanhoop neemt hij zijn toevlucht tot de enige logische oplossing op dat moment, door haar ook uit zijn geheugen te wissen. Maar als hij de passionele dagen van hun eerdere relatie herbeleeft, wordt hij opnieuw verliefd op haar.

De film neemt dan een Hitchcockiaanse wending en wordt een man-op-de-vlucht film, alleen deze keer zijn de hoofdrolspelers op de vlucht voor een onaantastbare entiteit. Ze racen van de ene herinnering naar de volgende, wanhopig ontsnappend aan het onvermijdelijke wisproces. Het is een van de meest originele en frisse ideeën die ooit op film zijn gezet. Als je dit moderne meesterwerk nog niet hebt gezien, raad ik je aan hier te stoppen met lezen, want ik zal enkele van de meer tot nadenken stemmende thema’s van de film verkennen.

Een van de filosofische vragen die deze film stelt, is of we slechts de som van onze herinneringen zijn of dat er meer in ons zit dan een optelsom van ervaringen uit het verleden. Zou het wissen van een incident uit onze microgeschiedenis ons goed doen? Zou een vrouw die de herinnering aan een verkrachting wist, gelukkiger zijn of zou het verwijderen van het incident meer schade aan haar leven toebrengen dan het eigenlijke incident zelf? Ze zou er dus niets van geleerd hebben of de sterkere persoon worden die ze nu is. Is onwetendheid inderdaad zaligmakend?

De film komt uiteindelijk tot de conclusie dat een brandschone geest geen eeuwige zonneschijn brengt. Je kunt een herinnering uit het verleden wel vergeten, maar je kunt de impulsen, instincten en emoties die uit dat voorval voortkwamen niet vergeten. Die zijn in zekere zin onaantastbaar omdat ze bepalen wie we zijn. Neem bijvoorbeeld het gelijktijdige subplot waarin Mary (Kirsten Dunst) ontdekt dat ze haar liefdesaffaire met Dr. Mierzwaik heeft laten uitwissen. Ze komt tot die ontdekking door haar liefde voor hem. De zwakke schakel in Lacuna’s proces is dat het met succes herinneringen wist, maar geen gevoelens kan uitwissen.

Een andere hartverscheurende scène die de onvolkomenheid van het systeem verkent, is wanneer Joel en Clementine eindelijk afscheid nemen in zijn hoofd. Ze leunt naar hem toe en fluistert: “Ontmoet me in Montauk.” De Clementine die zijn ontsnapping begeleidt, is slechts een projectie in Joels hoofd. Zij vertegenwoordigt zijn wil om vast te houden en hij doet dat door wat hij weet van haar spontane persoonlijkheid.

Wanneer ze het wisproces uitdagen door zich te verstoppen in jeugdherinneringen en andere “van de kaart”-herinneringen, wordt de ontsnappingsroute altijd voorgesteld door Clementine. Joel zou zelf nooit tot zulke conclusies komen, maar hij vraagt zich onbewust af wat Clementine zou doen en handelt daarnaar. Dus als zij die laatste zin in zijn hoofd fluistert, is wat hij in werkelijkheid doet het implanteren van een impuls; iets waar Lacuna niet aan kan komen.

De film opent met een post-eraseringscène. Op Valentijnsdag voelt Joel de impuls om naar Montauk te gaan in plaats van te werken en daar ontmoet hij Clementine. Ook zij heeft die impuls tijdens haar wisproces ingeplant en het is zo’n mooie ontmoeting. Op die koude dag op het strand vallen ze helemaal opnieuw voor elkaar. Zowel Joel als Clementine winnen aan het eind, door die impuls te implanteren verslaat het systeem in een laatste wanhoopspoging.

In die “tweede” eerste ontmoeting is het bijna alsof een verborgen magnetische kracht hen samentrekt. Dit wordt cinematografisch uitgebeeld door briljant gebruik van muziek. De muziek speelt als ze praten en pauzeert als ze pauzeren. Joel en Clementine klikken in een vermomd toeval, een natuurlijke ontmoeting.

In een ander gelijktijdig subplot gebruikt Patrick, een van de Lacuna-technici, de dialoog die hij kent van Joel en Clementine’s echte eerste ontmoeting om haar van haar voeten te vegen. Het plan werkt averechts en wakkert haar verwarring en woede alleen maar aan. Ik geloof dat wij als mensen een buitengewoon vermogen hebben om onzin en waarheid in woorden te ontdekken. We denken dat gesproken woorden de enige manier zijn om te communiceren, maar er is een onzichtbare energie die voortkomt uit lichaamstaal, de manier waarop we dingen zeggen en de manier waarop we naar iemand kijken, die ons vertelt of er enige waarheid zit in wat er wordt gecommuniceerd. Deze energie is iets dat verder gaat dan wat we horen of zien; het is iets dat we voelen, een gevoel van waarheid.

Mijn favoriete scène in de film is wanneer ze vastzitten in hun eerste herinnering, die tevens de laatste herinnering is waarvan ze hulpeloos getuige zijn dat ze wordt gewist. Beide personages reciteren een deel van de dialoog van zijn herinnering, maar af en toe wordt Joel zelfbewust, kijkt hij Clementine aan en stort hij zijn commentaargedachten uit. Als ze voor de oceaan zitten, kijkt ze hem aan en zegt: “Dit is het Joel, het zal snel weg zijn.” Een droevige glimlach overschaduwt zijn gezicht als hij antwoordt: “Ik weet het.” Maar het is de laatste woordenwisseling die me echt raakt. “Wat moeten we doen?” vraagt ze. Waarop hij antwoordt: “Geniet ervan.” Joel geeft de strijd onmiddellijk op en kiest ervoor om te genieten van de weinige tijd die ze nog samen hebben en het is volkomen hartverscheurend.

Ironisch genoeg deed dit me denken aan een van mijn jeugdherinneringen met mijn vader, die een dokter in nucleaire geneeskunde is; het is wanneer ze kernenergie op een positieve manier gebruiken om kanker te genezen. Ik herinner me dat hij me vertelde dat niet alle kankerpatiënten ervoor kiezen om de ziekte te bestrijden en dat hij daar niets aan kan doen, het is hun eigen keuze. Als jong kind kon ik dat maar niet tot me door laten dringen. Het leek gewoon onvoorstelbaar op dat moment. Welke redenen ze ook hebben, ik denk dat het hun recht is om dat te doen. Of het nu gaat om eindeloze operaties die steeds mislukken of hectische chemotherapie waardoor ze zich ellendig voelen in hun mogelijke laatste dagen, het is hun goed recht om los te laten en te genieten van de weinige tijd die ze nog op deze wereld hebben. Het betekent niet dat hij opgeeft, het betekent dat hij verder gaat. We houden ons vast aan dingen die we belangrijk vinden, alsof ze ophouden te bestaan als we ze loslaten. De waarheid is dat dat niet zo is. Loslaten of opgeven is geen lafhartige daad; vaak is het een daad van opperste moed. “Eternal Sunshine of the Spotless Mind’ zegt ons de dingen te accepteren zoals ze zijn en het beste te maken van wat we hebben als alle hoop verloren is.

Ik herinner me dat ik mijn vader op de bank in de woonkamer zag zitten terwijl hij naar het nieuws keek. Hij is een van de meest positieve en opgewekte mensen die ik ken en het verbaasde me vaak dat ik wist wat hij voor de kost deed. Ik vroeg hem of het dagelijks omgaan met stervende mensen een deprimerende baan is. Hij antwoordde iets in de trant van “We hebben de neiging om een luchtige omgeving te houden in het ziekenhuis.” Toen ik hem vroeg of het brengen van slecht nieuws het ergste deel van zijn werk is, zei hij dat dat zo was, maar af en toe brengt hij geweldig nieuws en dat maakt het allemaal de moeite waard. De ups en downs van het leven zijn overal van toepassing. In het geval van deze film, is het in een relatie. Zoals Joel tijdens zijn mentale reis ontdekt, zijn de ups soms alle downs waard.

“Tears, idle tears, I know not what they mean, Tears from the depths of some devine despair Rise in the heart, and gather to the eyes, In looking on the happy autumn fields, And thinking of the days that are no more.” – Alfred Tennyson

Na een relatiebreuk lijken de herinneringen die je ooit koesterde, de herinneringen die een glimlach op je gezicht toverden als je eraan terugdacht, niet meer te bestaan. Dat komt waarschijnlijk doordat het recente voorval alle mooie dingen uit je gedachten blokkeert. Ik denk dat het een daad van zelfbehoud is om de slechte herinneringen te laten kleven en de goede door onze vingers te laten glippen. Dat maakt het makkelijker om verder te gaan.

“Two roads diverged in a wood, and I, I took the one less traveled by And that has made all the difference.” – Robert Frost

Nadat Joel en Clementine erachter komen dat hun geheugen is gewist omdat het gewoon niet werkte, kiezen ze er op de een of andere manier toch voor om diezelfde weg opnieuw te bewandelen. Ik vind het een perfect einde van een perfecte film. Zoals we zo vaak te horen krijgen, gaat het om de reis, niet om de bestemming. Ze weten wat er aan het eind van die weg wacht en ze kiezen ervoor om er toch doorheen te gaan. De reis is uitgewist en daarom kiezen ze ervoor om hem opnieuw te beleven. Misschien is het om tot die conclusie te komen omdat dat de enige manier is waarop ze de aard van hun vorige bestemming zullen begrijpen. Of misschien delen ze een klein beetje wederzijdse hoop. Per slot van rekening kennen ze de valkuilen en verborgen valstrikken op die weg van het luisteren naar hun Lacuna-banden. Ze ontwijken is alles wat gedaan moet worden om op een andere bestemming te komen. Dit is precies hoe tweede kansen moeten worden genomen.

Wanneer ik naar deze film kijk, leidt hij mijn ogen weg van de lege helft van het glas water en doet hij me erkennen dat er een volle helft recht onder zit. Juist daarom ben ik eeuwig dankbaar voor zijn bestaan.