De vreemde geschiedenis van ‘gekke honing’

De donkere, roodachtige ‘gekke honing’, in Turkije bekend als delicatessehoning, bevat een ingrediënt van de nectar van de rododendron, grayanotoxine genaamd – een natuurlijk neurotoxine dat, zelfs in kleine hoeveelheden, licht in het hoofd en soms hallucinaties veroorzaakt. In de jaren 1700 werd dit krachtige product vanuit het Zwarte-Zeegebied verhandeld met Europa, waar de honing in drankjes werd gedaan om drinkers een hogere high te geven dan alcohol kon geven.

Bij overmatig gebruik kan de honing echter een lage bloeddruk en onregelmatigheden in de hartslag veroorzaken, die misselijkheid, gevoelloosheid, wazig zien, flauwvallen, krachtige hallucinaties, toevallen en in zeldzame gevallen zelfs de dood tot gevolg hebben. Tegenwoordig duiken er om de paar jaar gevallen van vergiftiging door gekke honing op – vaak bij reizigers die Turkije hebben bezocht.

De avontuurlijke fijnproever vraagt zich misschien af, wat is het verhaal achter deze krachtige gloop, en waarom roeren we niet allemaal theelepels ervan door onze granola voor een aangename high?

Rhododendronbloemen komen over de hele wereld voor, en toch komt gekke honing het meest voor in de regio rond de Zwarte Zee – de grootste honingproducerende regio in Turkije.

“Er zijn meer dan 700 verschillende soorten in de wereld, maar volgens onze kennis bevatten slechts twee of drie soorten grayanotoxin in hun nectar,” zegt Süleyman Türedi, een arts aan de Karadeniz Technical University School of Medicine in Trabzon, Turkije, die de effecten van deli bal bestudeert en meer dan 200 gevallen van gekke honing vergiftiging heeft gezien.

In Turkije zijn de giftige rododendrons niet alleen in overvloed aanwezig, maar de vochtige, bergachtige hellingen rond de Zwarte Zee vormen de perfecte habitat voor deze bloemen om in monocrop-achtige zwaden te groeien. Wanneer de bijen honing maken op deze velden, wordt er geen andere nectar bijgemengd – en het resultaat is deli bal, krachtig en zuiver.

Hoewel het produkt slechts een miniem percentage uitmaakt van de honingproduktie van de Zwarte Zee, heeft het reeds lang een sterke Turkse aanhang. “De mensen geloven dat deze honing een soort medicijn is,” zegt Turedi. “Ze gebruiken het om hoge bloeddruk, diabetes mellitus en verschillende maagziekten te behandelen. En ook gebruiken sommige mensen deli bal om hun seksuele prestaties te verbeteren.”

De honing wordt in kleine hoeveelheden genomen, soms gekookt in melk, en meestal vlak voor het ontbijt geconsumeerd, voegt hij eraan toe – niet over toast gesmeerd of rijkelijk in thee geroerd zoals normale honing zou doen. De waarde ervan voor de consument heeft de imkers ertoe aangezet de rododendronvelden te blijven bezoeken en de honing te blijven produceren naast hun gewone honingproducten.

De honing wordt in kleine hoeveelheden genomen, soms gekookt in melk, en meestal vlak voor het ontbijt geconsumeerd.

Johnny Morris, een reisjournalist uit het Verenigd Koninkrijk, schrijft de overheersing van Turkije ook deels toe aan de geschiedenis. In 2003 ging hij voor zijn populaire reisrubriek ‘Grail Trail’ gekke honing proeven in Trabzon, een Turkse stad die tegen de bergen aanligt en aan de Zwarte Zee ligt. “Het heeft een lange geschiedenis in Turkije,” zegt hij. “Het werd gebruikt als een massavernietigingswapen voor binnenvallende legers.”

In 67 v. Chr. vielen Romeinse soldaten onder leiding van generaal Pompeius het Zwarte Zeegebied binnen, en de loyalen van de regerende koning Mithridates bekleedden in het geheim het pad van de Romeinen met verleidelijke brokken gekke honingraat. Het onwetende leger at deze met gusto, zoals het verhaal gaat. De hallucinogene honing dreef de soldaten in een roes en veel van hen werden een gemakkelijke prooi, en werden gedood.

Deze rijke geschiedenis, samen met de handelstraditie van Turkije in de 18e eeuw, lijkt een verklaring te zijn voor de hardnekkigheid van deze honing in het heden – en voor het feit dat hij daar doelbewust wordt geoogst. En toch is het vinden ervan nog steeds een soort schattenjacht.

In de provincie Trabzon – waar de gelijknamige stad ligt – is de gekke honing bijzonder sterk verankerd: het is de plaats waar de Romeinen eeuwen geleden aan hun einde kwamen dankzij de giftige honingraat. Toch “moesten we er nogal eens naar op zoek”, zegt Morris over zijn eigen zoektocht naar deli bal.

Stalen van gekke honing. / Courtesy Dr. Suleyman Turedi.

Om het te vinden, trok hij de bergen van Trabzon in en deed onderweg navraag. Uiteindelijk vond hij in de oudere stadswijken van Trabzon een zaak die hem het geheim wilde verklappen: een winkel met spullen voor de enthousiaste imker, waar alle soorten honing werden verkocht. (Morris heeft daar ook een imkeruitrusting gekocht. Draagt hij die? “Alleen voor verkleedpartijtjes, zegt hij.

De grote, schuimige pot deli bali zelf – die de winkelier rozen-van-het-bos-honing (orman komar bali) noemde – werd stiekem onder de toonbank vandaan gehaald, met de waarschuwing niet te veel te consumeren, herinnert Morris zich. De honing die hij probeerde steeg hem naar het hoofd na slechts een theelepel – alles wat hij durfde te consumeren nadat hij had gehoord over de legendarische kracht van de honingbali. “Ik voelde me er licht in het hoofd van,” zegt hij.

De potentie van de honing lijkt te zijn veranderd in een traktatie die is voorbehouden aan degenen die het weten. “Ik denk dat de verantwoordelijke winkeliers weten dat ze het niet aan vreemden moeten verkopen,” zegt Morris. “Ze zijn een beetje huiverig om het op de markt te brengen.”

Turedi legt uit dat de Turken in de regio de kennis hebben om het op verantwoorde wijze te consumeren. “De plaatselijke bevolking is in staat om gekke honing van andere honing te onderscheiden. Het veroorzaakt een scherp branderig gevoel in de keel en wordt daarom ook wel bittere honing genoemd,” zegt hij.

‘Deli bal’ behoudt zijn verdovende, hoofdpijnigende eigenschappen omdat het onbehandeld, onbewerkt en in wezen puur is.

Ondanks de waarschuwingen over de veiligheid, leek de honing slechts zelfregulerend te zijn toen hij er was, zegt Morris. Inderdaad, het is legaal in Turkije, zegt Turedi. “Je kunt het gemakkelijk kopen en verkopen.” Vaughn Bryant, een pollenexpert aan de Texas A&M University, die stuifmeelsporen in honing bestudeert, bevestigt dat gekke honing ook in het buitenland gemakkelijk genoeg te kopen is via internet.

Als een honingonderzoeker die al lang bezig is met honing – door sommigen een ‘honingdetective’ genoemd – komt Bryant’s fascinatie voor gekke honing meer voort uit de wens om te analyseren dan om te eten. “Ik ben al tientallen jaren geïnteresseerd in het ontdekken van wat er echt in gekke honing zit”, zegt hij. “Het probleem was om een echt monster te vinden om te onderzoeken.”

Om het prijskaartje van $166 per pond online te omzeilen, en om er zeker van te zijn dat hij het juiste spul kreeg, kreeg Bryant zijn delicatessenbaal van een Turkse vriend die de honing haalde uit bijenkasten midden in rododendronvelden. “Een collega deed er een druppel of twee van op zijn tong en zei dat het een verdovend effect had,” zegt Bryant. Nu wil hij de honing chemisch analyseren om meer te weten te komen.

Wat wel bekend is, is dat delicatessebalsem zijn verdovende, hoofddrijvende eigenschappen behoudt omdat het onbehandeld, onbewerkt en in wezen puur is. Met dit in het achterhoofd, hoe moet de gretige, biologisch geobsedeerde foodie het aanpakken?

“We weten dat als je meer dan één lepel honing met grayanotoxine eet, je het risico loopt op gekke honingvergiftiging,” zegt Turedi. “In de lente en de zomer zijn de honingsoorten vers en kunnen ze meer grayanotoxine bevatten dan in andere seizoenen.” Als dat de avontuurlijke fijnproever niet afschrikt, dan zegt Turedi de inname te beperken tot minder dan een theelepel, “en als je symptomen voelt die in verband worden gebracht met gekke honing, moet je zo snel mogelijk medische hulp inroepen.”

Tijdens zijn Turkse reizen grapte Morris met een ambtenaar van het toeristenbureau dat delicatessenbalen een onaangeboorde markt hadden in avontuurlijke eters. “Het heeft ook een hedonistische kant,” zegt hij – iets wat het Westen ooit zeker waardeerde. Maar dat nam af, waarschijnlijk met de komst van goedkopere alcohol en de invoer van drugs zoals cocaïne in de jaren 1800, aldus Bryant.

Voorlopig zal de gevaarlijk zoete siroop zijn oude mysterie behouden, weggestopt in winkels die moeilijk te vinden zijn.