Commentaar bij 2 Koningen 2:1-12

Het boek Koningen plaagt de lezer bijna over de opvolging van Elia naar Elisa.

De kwestie van opvolging verschijnt voor het eerst in 1 Koningen 19:16, en terwijl 1 Koningen 19:19-21 het begin van een leertijd bij Elia voorstelt, geeft de tekst aan dat Elisa als Elia’s “dienaar” fungeert. Gedurende een groot deel van de volgende hoofdstukken verschijnt Elia alleen, zonder enige verwijzing naar Elisa tot de vertrekscène in 2 Koningen 2:1-12.

In veel opzichten lijkt de overgang moeilijk te materialiseren. De opvolging vindt plaats na verschillende vertragingen in het verhaal. Gezien het feit dat de verzen 1-7 grotendeels bestaan uit één scène in drie takes, lijken de dialoog en de gebeurtenissen van de verzen 8-12 de prediker meer te bieden te hebben. Maar de emotionele inhoud van Elisa’s ontkenning van Elia’s vertrek, de drie-stops route, en Elia’s onthechting kunnen nieuwe inzichten bieden in een bekende passage.

Het nieuws van Elia’s vertrek naar de hemel door een wervelwind lijkt algemeen bekend onder de profetische gilden. Het vertrek van Elia, waarover gesproken wordt als zijnde “van boven het hoofd genomen” van Elisa, lijkt een gebeurtenis die door de profetische gemeenschap wordt voorzien en bewonderd. Toch begrijpt de profetische gemeenschap dat meer dan de wijze van scheiding, maar het feit van scheiding van de relatie tussen profeet en “zonen” van zijn profetische kring, gevolgen heeft voor degenen die achterblijven.

Op twee plaatsen informeert de profetische gemeenschap bij Elisa naar het vertrek van zijn meester (verzen 3, 5). Dat Elisa deze vraag bruusk beantwoordt, wijst niet zozeer op een nors karakter als wel op een emotioneel gespannen toestand. Het is duidelijk dat Elisa liever zou hebben dat zijn meester bleef. Dat hij zich tijdens hun reis aan Elia vastklampt, lijkt misschien pathetisch, maar onthult de intimiteit van hun relatie, een die de conventionele vader-zoon relatie van een profeet met zijn leerlingen overstijgt (vers 12).

Elia zet een merkwaardig pad uit dat zijn vertrek in de passage vertraagt met een symbolisch onthullende routebeschrijving. Zou hun vertrekpunt Gilgal zijn, dan lijkt een reis naar Bethel die terugkeert naar Jericho om te eindigen bij de Jordaan zinloos, aangezien Gilgal slechts een paar meter van de Jordaan verwijderd ligt. Elia bewandelt het pad dat Jozua nam toen hij het land binnenkwam. Na het oversteken van de Jordaan kampeert Jozua in Gilgal, waar hij een monument opricht (Jozua 4:20-24), een groep mannen besnijdt en het Pascha viert (Jozua 5:1-12).

De stop in Bethel herinnert niet alleen aan de historische rol van Bethel in de religieuze verbeelding van de noordelijke Israëlieten, maar ook aan de centrale rol die het speelt in de veldslagen van Jericho en Ai (Jozua 6 en 8). Elia’s route komt overeen met die van Jozua, maar in plaats van het land binnen te gaan bereidt Elia zich voor om het te verlaten. De scheiding van de Jordaan bevestigt dit verband. Terwijl de Ark van het Verbond dit voor Jozua tot stand brengt (Jozua 4:8-13), trekt Elia’s mantel de wateren terug (vers 8).

Op deze weg reist Elia terug naar Egypte, maar in plaats van terug te keren naar Egypte met zijn herinnering aan onderdrukking, leidt Elia’s weg hem naar de hemel. En terwijl de uittocht plaatsvindt met machtige tekenen en wonderen, markeren de wervelwind en vurige strijdwagens en paarden Elia’s pad naar de hemel.

Midden in het drama van de scheiding blijft Elia gericht op zijn vertrek. Elisa lijkt in het beste geval een last voor Elia te zijn. In het omgaan met Elisa’s behoeftigheid bewaart Elia een evenwicht tussen toegeeflijkheid en steun. Hij geeft niet toe aan Elisa’s aandringen om hem nooit te verlaten, noch laat hij hem denken dat hij onoverwinnelijk is. Hoewel Elia Elisa’s afscheidsverzoek omschrijft als “een harde zaak” (vers 10) laat hij het uiteindelijk toch gebeuren.

Elisha krijgt zijn verzoek echter niet alleen omdat Elia het tovert, Elisa neemt deel aan de mysterieuze machtsoverdracht van de ene profeet aan de andere. Elia overtuigt zijn leerling van zijn vermogen om door de geestenwereld te navigeren. Elisa die het onzienlijke ziet en Elia’s translatie naar de hemel waarneemt, markeert zijn volledige intrede in de kunsten van de profetische gemeenschap (vers 12).

Hoewel interpretaties de neiging hebben zich te concentreren op Elia en Elisa, vestigt de passage de aandacht op de aanwezigheid van de gemeenschap van profeten. Het vertrek van Elia treft hen evenzeer als Elisa en zij geven blijk van solidariteit, voorkennis en getuigenis van de continuïteit van de profetische gemeenschap. Bij elke halte op de route varieert de profetische gemeenschap haar nabijheid ten opzichte van Elia en Elisa. Van “kwam uit” (vers 3), tot “naderde” (vers 5), en vervolgens “stond op enige afstand” (vers 7).

Elke locatie weerspiegelt de verschillende posities die de gemeenschap inneemt in tijden van overgang en vertrek. Terwijl moderne lezers zullen worstelen met de spanningen tussen individueel en gemeenschapsambt, wordt de passage daar nauwelijks mee geconfronteerd. Want zozeer als het de emotie van Elisa laat zien, handhaaft de passage Elisa’s lidmaatschap van de profetische gemeenschap.

Daarnaast wijst het op het partnerschap tussen Elia en Elisa, een partnerschap dat in eerdere delen van het boek niet wordt getoond. Van de ene plaats naar de andere geeft de tekst aan dat zij samen reizen met gebruikmaking van de derde mannelijke meervoudswerkwoordsvormen. Wanneer ze naar de Jordaan reizen, benadrukt de tekst hun paar (“twee van hen” vers 6). Deze nadruk blijft als ze aan de oever van de rivier staan en als ze de rivier oversteken (verzen 7-8). De beschrijving van hun scheiding lijkt nauwelijks op een breuk in hun relatie, want dat wat dit paar scheidt is datgene wat hen als profeten verbindt. De paarden en de strijdwagens van vuur scheiden hen, maar maken tegelijkertijd de overdracht van Elia’s geest op Elisa mogelijk.

In plaats van een scheiding in de profetische gemeenschap weerspiegelt deze scheiding continuïteit. Ironisch genoeg, wanneer Elisa zijn kleed in tweeën scheurt, in plaats van in verschillende stukken, kan deze handeling een erkenning betekenen van de eenheid van individualiteit in de profetische gemeenschap. In het vervolg van het verhaal manifesteert Elisa de geest van Elisa, zoals blijkt uit zijn vermogen om de wateren te scheiden en de instemming van het profetische gilde (verzen 13-15).

Hoewel de wisselende belangstelling van de passage tussen Elia en Elisa van belang kan zijn voor predikers, staat de profetische gemeenschap als een belangrijk personage in de passage en biedt mogelijkheden voor reflecties over het gemeenschappelijke karakter van het ambt. De overgangen, de stabiliteit en de continuïteit van het profetische ambt staan in contrast met het beeld van een op zichzelf staande “succesvolle bediening”. Elisa’s angsten en Elia’s stevigheid bieden ruimte om te praten over mentorschap en overgangen van de ene generatie naar de andere.