Chimpansees en Bonobo’s

Hoewel chimpansees genetisch nauw verwant zijn en bijna naaste buren zijn, zijn chimpansees en een minder bekende soort bonobo’s in Zaïre sociaal gezien ver van elkaar verwijderd. Pas in 1929 werden de bonobo’s geïdentificeerd als een soort apart van de chimpansees. Ze intrigeren biologen met hun gemoedelijke manier van doen, hun seksuele gelijkheid, hun band met de vrouwtjes en hun ijver voor recreatieve seks.
Hoe hebben de bonobo’s, die in vochtige bossen ten zuiden van de Zaïrese rivier leven, zo’n andere sociale structuur ontwikkeld dan de chimpansees sinds de twee soorten zich ongeveer 2 miljoen jaar geleden splitsten? Mannelijke dominantie speelt een grote rol in de chimpanseesamenleving. Geschillen worden vaak opgelost door dreigend gedrag of door te vechten. Vrouwelijke chimpansees leiden een veel solitairder leven dan hun bonobo-neven, en worden soms lastig gevallen door de veel grotere mannetjes. Seks heeft uitsluitend betrekking op de voortplanting, en tot de voortplantingstactieken behoort ook infanticide – het doden van nakomelingen die niet verwant zijn aan een mannelijke chimpansee. Door middel van kindermoord worden potentiële concurrenten voor hun eigen nakomelingen verwijderd, en de moeder, zonder een kind om voor te zorgen, zal veel sneller weer beschikbaar zijn voor paring.
De bonobo-samenleving daarentegen wordt gekenmerkt door de sterke banden die ontstaan tussen niet-verwante wijfjes en door bijna constante seksuele activiteit tussen alle leden van een groep. Bonobo’s gebruiken seks kennelijk om de banden binnen de groep te versterken en conflicten op te lossen. Welke evolutionaire voordelen bieden deze gedragingen?
Op zoek naar het antwoord op die vraag stelden de onderzoekers vast dat kindermoord bijna onbekend is bij bonobo’s. Hun voortdurende seksuele activiteit verduistert het vaderschap, waardoor de prikkel voor kindermoord verdwijnt, en de alomtegenwoordige binding van vrouwelijke bonobo’s, die coalities vormen voor wederzijdse steun en bescherming, verwijdert de kans. Het voorkomen van kindermoord is een enorm evolutionair voordeel voor bonobo-vrouwtjes, omdat meer van hun nakomelingen zullen overleven.
Waarom hebben chimpansees deze sociale structuur dan niet geëvolueerd? Het antwoord kan liggen in de geschiedenis van de habitats die ze bewonen. Beide primatensoorten leven in tropische wouden langs de Zaïre rivier — chimpansees ten noorden van de rivier, bonobo’s in het zuiden. Hun leefomgeving lijkt vandaag erg op elkaar. Maar ongeveer 2,5 miljoen jaar geleden was er een langdurige droogte in het zuiden van Zaïre die de favoriete voedselplanten van de gorilla’s wegvaagde en de primaten wegjoeg. Na de droogte keerden de bossen terug, maar de gorilla’s niet.
Chimpansees in deze omgeving ten zuiden van de rivier hadden het bos voor zichzelf, en konden het vezelrijke voedsel benutten dat voorheen door gorilla’s werd gegeten — voedsel dat nog steeds wordt gegeten door gorilla’s in het noorden. Met dit extra voedsel tussen de fruitbomen door, konden ze in grotere, stabielere groepen reizen en sterke sociale banden vormen. Zij werden bonobo’s.
Aan de noordkant van de rivier moesten de chimpansees hun niche delen met gorilla’s, die het vezelrijke voedsel eten. De chimpansees moeten concurreren voor fruit, en soms vlees, voedselbronnen die meestal wijd verspreid zijn. Vrouwelijke chimpansees trekken met hun jongen het bos in om genoeg te eten te vinden, en kunnen geen tijd samen doorbrengen om sterke banden te smeden. De veranderingen in sociaal gedrag die als reactie op deze omgevingsfactor optraden, kunnen chimpansees op een ander evolutionair pad hebben gebracht, in de richting van een samenleving die meer geneigd is tot geweld.
Een subtiel verschil in milieu, zo blijkt, had diepgaande gevolgen voor hun evolutie.