Bloodshot:waarom de gehoornde hagedis bloed uit zijn ogen spuit ter zelfverdediging

Als je ooit zo kwaad bent geweest dat je rood zag, blijf dan maar zitten, want de uitdrukking “bloed in je oog” wordt door de gehoornde hagedis naar een heel nieuw niveau getild. Ze verdedigen zich tegen bepaalde roofdieren door bloedstralen uit hun ogen te schieten.

Doen ze nu WAT?

Wel, ze doen…dit:

Om eerlijk te zijn halen ze die truc niet meteen uit, of voor zomaar iedereen.

Hagedissen vertrouwen vooral op camouflage en een bevriesreactie om niet opgemerkt te worden door de vele, vele dingen die hen proberen op te eten. Als ze toch opgemerkt worden, hebben ze een indrukwekkende gereedschapskist van verdedigingsmechanismen en een talent voor het identificeren van het juiste gereedschap voor de job.

Grote zoogdieren, zoals coyotes, kitvossen en bobcats, vormen een andere set problemen dan de rest. De gehoornde hagedis kan niet hopen hen te ontlopen, is niet groot genoeg om hen te intimideren, en zal waarschijnlijk in stukken worden gescheurd voordat hij wordt opgegeten, in plaats van in zijn geheel te worden doorgeslikt.

Met dit type roofdier moeten ze een geheel nieuwe reeks trucs uit de kast halen.

Eerst proberen ze een ontsnappingsmethode in de lucht: ze tillen hun staart in de lucht om het roofdier te verleiden daar aan te vallen, in plaats van met de kop. Grote zoogdieren die het aas pakken, tillen de hagedis vaak op en gooien hem weg; de gehoornde hagedis bevriest dan waar hij landt om het meeste uit zijn camouflage te halen. Vaak kan het roofdier hem gewoon niet meer vinden. (Er is hier een moraal over spelen met je voedsel…).

Als dat niet lukt, wordt het hier gevaarlijk voor de gehoornde hagedis: zijn volgende beste verdediging is dat zijn kop in de mond van het roofdier gaat. Als het roofdier zijn schedel verbrijzelt of zijn kop eraf rukt, is het game over, maar de hoorns op hun kop houden een roofdier meestal tegen om te hard te bijten. Dat geeft de gehoornde hagedis genoeg tijd om het oogbloed direct in de mond van de carnivoor te spuiten.

Hoewel het voor ons slechts een beetje scherp smaakt (ja, de onderzoekers likten eraan – alles in naam van de wetenschap, begrijpt u), hebben hondachtige en katachtige roofdieren een uiterst negatieve reactie op de smaak. Ze klappen met hun kaken, openen en sluiten hun mond herhaaldelijk (wat super handig is voor het ontsnappen van prooien), beginnen hevig te kwijlen, en vegen hun snuit in het gras; voor de komende 15 minuten, zijn ze gefocust op weinig anders dan dit spul uit hun mond te krijgen.

Zoals een student met hun eerste tequila kater, zweert het waarschijnlijk gehoornde hagedis snacks voor het leven af. En de gehoornde hagedis ontsnapt.

Ok, maar hoe doen ze dat?

Het vermogen om bloed uit de ogen te spuiten blijkt een aftermarket hack te zijn op een eigenschap die standaard bij reptielen zit.

Als je een koudbloedig dier bent, is opwarmen na zonsopgang stap één om verder te gaan met je dag. Het blijkt echter dat reptielen niet gelijkmatig opwarmen – de kop warmt veel sneller op dan het lichaam, en de normale bloedstroom verhindert dat de warmte wordt herverdeeld. De hoofdwegen om het bloed in en uit het hoofd te brengen lopen langs elkaar heen, om dezelfde reden waarom wij onze wegen op die manier aanleggen – als je dan toch een pad gaat aanleggen, kun je het net zo goed gebruiken om in beide richtingen te reizen. Dit is geen probleem als je overal dezelfde temperatuur hebt als wij, maar voor een reuzenhagedis betekent het dat het warmere bloed dat uit de kop stroomt recht tegen het koelere bloed dat in de kop stroomt wordt aangedrukt.

Het is alsof je een warme maaltijd inpakt vlak naast het ijs – tegen de tijd dat je bent waar je heen gaat, is alles lauw.

De beste manier om dit op te lossen is een omweg te forceren. Reptielen ontwikkelden ringen van spieren rond de hoofdaders die het hoofd verlaten, om de bloedstroom af te knijpen en naar een zijstraat te leiden waar warmte uitstotende slagaders geen probleem vormen.

Dit is de standaardinstelling van de fabrikant voor reptielen, zou je kunnen zeggen. Maar het blijkt dat het vermogen om hoge bloeddruk in je hoofd te creëren nuttige toepassingen heeft, dus hebben sommige reptielen deze eigenschap nog verder uitgediept met spieren die ook de omweg afknijpen, waardoor alle uitgangen worden afgesloten.

Het bloed blijft in de kop pompen, maar komt daar tijdelijk vast te zitten, waardoor de druk toeneemt en het weefsel opzwelt. De meeste hagedissen gebruiken dit om de bijzonder strakke huid van de kop los te maken als het tijd is om te vervellen, maar hagedissen die zich ingraven of in de woestijn leven (met inbegrip van gehoornde hagedissen) gebruiken de zwelling van de sinussen rond hun ogen om stukjes gruis naar boven en naar buiten te duwen.

Hagedissen gingen nog een stap verder – in plaats van een beetje druk in het oog op te bouwen, bouwen ze genoeg druk op om door de wand van hun sinussen te barsten en bloed door hun traanbuisjes te persen om tot op 2 meter afstand te worden voortgestuwd.

Dit is dus wat er gebeurt als een gehoornde hagedis wordt lastig gevallen: de ringen van spieren rond hun aderen sluiten de bloedstroom uit de kop af, de druk bouwt zich op totdat het bloed zich in hun sinussen verzamelt, en hun ogen worden zichtbaar gezwollen. Ze zijn opgesloten en geladen.

Het moet wel de juiste soort intimidatie zijn, van een coyote, bobcat of uw vriendelijke buurhond. In feite zullen ze niet eens vallen voor een mens die zich voordoet als een hond (ja, hetzelfde onderzoeksteam dat het bloed likte ging op handen en voeten staan om naar hen te pootje te geven en te blaffen … wetenschap is een serieuze zaak, jullie allemaal). Hun reactie is zo specifiek dat pogingen om het spuiten van bloed te bestuderen tientallen jaren werden verijdeld, totdat onderzoekers een hond trainden om de wezens te betasten en zachtjes te knabbelen.

Als de gehoornde hagedis eenmaal is klaargestoomd om bloed te spuiten, is er nog een laatste trigger nodig – de hagedis zal het bloed meestal niet uitwerpen tenzij de tastreceptoren op hun kop worden gestimuleerd. Met andere woorden, de gehoornde hagedis moet denken dat zijn kop in de mond van het roofdier is voordat hij zijn beste wapen verliest.

Er is een zeer goede reden voor dit – die gewelddadige afleidende reactie die hoektanden en katachtigen hebben op gehoornde hagedissenbloed gebeurt alleen wanneer het bloed de weefsels van hun mond raakt. Als de hagedissen te snel spuiten, kan het bloed op de grond landen, of op hun vacht, en geen effect hebben. Zelfs met beter mikken is het raken van de ogen volkomen ineffectief; bloed in hun neus spuiten heeft een vertraagde reactie, waarschijnlijk door de tijd die het bloed nodig heeft om via hun sinussen in hun mond te vloeien.

Als een gehoornde hagedis er heel zeker van wil zijn dat hij geen kostbaar bloed verspilt, moet hij in de bek van het roofdier zijn voordat hij schiet.

Hoe is dat eigenlijk een ding geworden?

De kans is groot dat het begon als een (gelukkig) griezelig ongeluk. Onderzoekers vermoeden dat de stof in hun bloed die het ‘icky icky ew’ gezicht veroorzaakt bij hondachtigen en katachtigen, een gevolg is van hun dieet.

Hoornhagedissen, zo blijkt, zijn gespecialiseerd in het eten van hooiwagenmieren…een insectensoort die weinig anderen durven te eten vanwege hun krachtige gif. We weten dat gehoornde hagedissen het gif van de mieren zodanig ontgiften dat ze er niet aan doodgaan, maar het idee – nog niet bewezen – is dat een verbinding die met dat proces te maken heeft (ofwel het ontgifde gif, ofwel iets dat gebruikt wordt om het gif te ontgiften) toevallig heel slecht smaakt voor sommige soorten.

Reptielen buiten het geslacht van de gehoornde hagedis lekken af en toe bloed uit hun ogen op momenten van acute stress. Opgegeten worden is zeker stressvol, dus het lijkt waarschijnlijk dat de eerste gevallen van deze verdediging onbedoeld waren, gewoon een gril van hoge bloeddruk. Op een dag werd een gehoornde hagedis aangevallen door een coyote, raakte gestresst over het verlaten van de sterfelijke spiraal, bloedde uit de oogballen, en werd – wonder boven wonder – uitgespuugd! De verbinding die al in het bloed van de hagedis zat, had precies de juiste vorm om overeen te komen met een chemische receptor in de bek van de coyote.

Maar om het leven van de hagedis te redden, moest het bloed direct contact maken met de bek van het roofdier. Zeker, er zou ook bloed gemorst worden nadat het roofdier begon te kauwen, maar wie kan dat overleven? En op dat moment is het bloed verdund door al het andere dat het roofdier proeft…effectiever om hen een geconcentreerde smaak van bloed te geven voordat ernstige verwondingen kunnen optreden.

Hagedissen die uit het oog bloedden hadden een hogere overlevingskans, en degenen die meer bloedden hadden nog steeds een hogere overlevingskans. Dat is een glibberige helling naar projectiel oogbloed, mijn vrienden.

Omdat het eigenlijk alleen het bloedverlies waard was wanneer het werd gebruikt op roofdieren die zouden worden afgeschrikt, werden hun reacties aangescherpt op specifieke signalen.

Het is niet de meest conventionele oplossing voor zelfverdediging, maar hey, het werkt voor hen – en ze krijgen extra punten voor het keren van de smaak voor bloed van een roofdier tegen hen.

Leer meer

• door te kijken naar de verdediging van de gehoornde hagedis in actie
• over hoe gehoornde hagedissen zulke giftige mieren eten

Heath, J. (1966). Venous Shunts in the Cephalic Sinuses of Horned Lizards. Fysiologische Zoölogie, 39(1), 30-35. Beschikbaar op: http://www.jstor.org/stable/30152764

Middendorf, G., & Sherbrooke, W. (1992). Canid Elicitation of Blood-Squirting in a Horned Lizard (Phrynosoma cornutum). Copeia, 1992(2), 519-527. Beschikbaar op: http://www.jstor.org/stable/1446212

Middendorf, G., & Sherbrooke, W. (2004). Responses of Kit Foxes (Vulpes macrotis) to Antipredator Blood-Squirting and Blood of Texas Horned Lizards (Phrynosoma cornutum). Copeia, 2004(3), 652- 658. Beschikbaar op: http://www.bioone.org/doi/full/10.1643/CH-03-157R1

Sherbrooke, W. (2000). Sceloporus jarrovi (Yarrow’s Stekelhagedis). Oculaire sinusbloeding. Herpetological Review 31(4), 243. Beschikbaar op: https://www.researchgate.net/publication/305612339

Sherbrooke, W. (2008). Antipredator Responses by Texas Horned Lizards to TwoSnake Taxa with Different Foraging and Subjugation Strategies. Tijdschrift voor Herpetologie, 42(1), 145-152. Beschikbaar op: http://www.bioone.org/doi/full/10.1670/07-072R1.1

Sherbrooke, W. (2012). Negative oral responses of a non-canid mammalian predator (Bobcat, Lynx rufus; Felidae) to ocular-sinus blood-squirting of Texas and regal horned lizards, Phrynosoma cornutum and Phrynosoma solare. Herpetological Review, 43(3): 386-391. Beschikbaar op: https://www.researchgate.net/publication/286024808

Sherbrooke, W., & Mason, J. (2005). Sensory Modality Used By Coyotes In Responding To Antipredator Compounds In The Blood Of Texas Horned Lizards. The Southwestern Naturalist, 50(2):216-222. Beschikbaar op: http://digitalcommons.unl.edu/icwdm_usdanwrc/511

Image Source

De bloedstroomschema’s in dit artikel zijn door mij gemaakt aan de hand van een schets van P. orbiculare die door de Biodiversity Heritage Library onder een CC BY 2.0 licentie ter beschikking is gesteld. Heath (1966) Fig 5 diende als sjabloon voor de schema’s van de hoofdvaten.

Het verdedigingsschema van de gehoornde hagedis maakt gebruik van de volgende afbeeldingen van hun predatoren:
Chihuahuan sprinkhaanmuis door American Society of Mammalogists (CC BY 2.0)
Rattlesnake door Ann W (CC BY 2.0)
Sonoran Coachwhip snake door Andrew DuBois (CC BY-NC 2.0)
Roadrunner door Teddy Llovet (CC BY 2.0)
Coyote door Larry Lamsa (CC BY 2.0)

De resulterende afgeleide werken zijn beschikbaar onder een Creative Commons Naamsvermelding-NietCommercieel-GelijkDelen 4.0 Internationale Licentie, mocht iemand ze nuttig vinden.