Aboriginal talen

Veel Aboriginal volwassenen en kinderen in Centraal-Australië spreken een of meer Aboriginal talen als hun moedertaal. Zij spreken al dan niet Standaard Australisch Engels (SAE), dat wil zeggen de vorm van Engels die op scholen wordt onderwezen en in de media wordt gebruikt.

Andere mensen spreken Aboriginal Engels als hun eerste taal. Dit is een vorm van Engels, hoewel niet standaard, en het houdt zich aan zijn eigen set van grammaticale conventies, waarvan sommige afkomstig kunnen zijn van Aboriginal talen. Voor een onervaren luisteraar kan Aboriginal Engels net zo onbegrijpelijk lijken als een Aboriginal taal, ondanks het feit dat veel Aboriginal Engelse termen nu deel zijn gaan uitmaken van het bredere lexicon, bijv. myall, deadly, shame, brother, sister (in hun Aboriginal Engelse betekenis).

Kriol wordt gesproken in de Barkly en verder naar het noorden, maar over het algemeen niet ver ten zuiden van Tennant Creek. Kriol is een Noord-Australische creool, een ‘creool’ is een taal die ontstaat onder kinderen van volwassenen die verschillende talen spreken. Sprekers verwerpen vaak de naam Kriol omdat ze vaak zijn ‘beschaamd’ voor het spreken van ‘rommeltaal’. Zij verwijzen vaker naar wat zij spreken als pidgin, kamp-Engels of Aboriginal-Engels. Hoewel het enkele op het Engels gebaseerde woorden bevat, hebben deze woorden in het Kriol niet dezelfde betekenis, en de taalstructuur lijkt op die van de Aboriginaltalen.

In de grotere steden zoals Alice Springs en Tennant Creek spreken de mensen veel verschillende Aboriginaltalen. Hoge mobiliteit, intermigratie en historische factoren hebben ertoe geleid dat veel Aboriginals in Centraal Australië niet alleen hun eigen volkstaal (gemeenschapstaal) spreken, maar ook een of meer andere Aboriginal talen en Engels. Soms spreken zelfs kinderen een aantal talen. Omgekeerd zijn er, als gevolg van bepaalde historische factoren, met name het overheidsbeleid om Aboriginal kinderen bij hun families weg te halen, ook veel mensen die hun Aboriginal taal of talen niet spreken.

Taalfamilies

Er zijn een aantal taalfamilies die het woestijngebied van Centraal-Australië omspannen en zich uitstrekken over het NT, West-Australië en Zuid-Australië. Net als in andere delen van de wereld waar willekeurige grenzen zijn getrokken, zoals in Israël en Palestina, houdt de verspreiding van talen zich niet aan de hedendaagse grenzen, zodat sprekers van dezelfde taalfamilie kunnen worden aangetroffen in gemeenschappen in NT, SA, WA en Qld. Er zijn drie belangrijke taalfamilies in de regio Centraal-Australië, en Warumungu. Elke familie omvat een aantal dialecten die meestal onderling verstaanbaar zijn. De taalfamilies staan bekend als Arandic, Ngarrkic en Western Desert. Binnen een taalfamilie delen overlappende dialecten/ talen een gemeenschappelijke woordenschat en grammaticale kenmerken, en het onderscheid tussen de dialecten kan vrij minimaal zijn.

Westelijke Woestijntaalfamilie

Strekt zich uit van WA via noordelijk SA tot in zuidelijk NT. Traditionele dialectale regionale verschillen zijn tegenwoordig minder duidelijk als gevolg van de verplaatsing van mensen door de regio, grotendeels teweeggebracht door Europees contact, met name door missionariscontact, de vee-industrie en de aanleg van de spoorweg.

Pitjantjatjara

De belangrijkste taal die gesproken wordt in de Pitjantjatjara Lands (gewoonlijk de ‘Pit Lands’ genoemd) in het noordwesten van SA in gemeenschappen waaronder Ernabella (Pukatja), Fregon, Amata in SA, Wingellina (Irrunytju) in WA en rond Docker River (Kaltukatjara), Mutitjulu en Areyonga (Utju) in NT.

Yankunytjatjara

Het dialect dat meer ten oosten van Pitjantjatjara wordt gesproken. Sprekers zijn ook te vinden in gemeenschappen in het noorden van SA bij Mimili en Indulkana en in het zuiden van NT in gebieden rond Finke en Mutijtulu.

Luritja

Gesproken in het oosten van de Pit Lands (zie boven) van Oodnadatta in SA (in het verleden) via Finke (Aputula), Maryvale (Titjikala), Kings Canyon gebied, Areyonga (Utju), Jay Creek, Imanpa en Mutijtulu in de NT. Het is vaak gebruikt als lingua franca tussen sprekers van de Westelijke Woestijn en sprekers van Arandic en Warlpiri. Er bestaan verschillende ideeën over de oorsprong van de term Luritja; één ervan is dat het afkomstig is van het Arrernte-woord voor niet-Arrrernte-mensen, Ulerenye. Bij de Missie van Hermannsburg werden alle mensen die in de Westelijke Woestijn spraken Lurinya/Luritja genoemd en deze benaming is vandaag de dag nog steeds van toepassing (Heffernan en Heffernan 1999).

Pintupi Luritja

Dit is de naam die gegeven wordt aan het Westelijke Woestijn-dialect zoals dat gesproken wordt van rond Papunya tot aan de WA-grens. Het vertoont kenmerken van naburige talen zoals Warlpiri en Arrernte, aangezien de Pintupi, toen ze eenmaal uit de bush kwamen, relatief recentelijk vaak dicht bij elkaar hebben gewoond bij Hermannsburg Mission en Papunya en Haasts Bluff rantsoenstations.

Pintupi

Sprekers van Pintupi komen meestal van over de grens in het WA woestijngebied rond de Kiwirrkura gemeenschap. Mensen die zich identificeren als Pintupi komen meestal uit het westen, terwijl sprekers van Pintupi Luritja meer contact hebben gehad met de missie in Hermannsburg en de rantsoenstations in Papunya en Haasts Bluff.

Kukatja

Sprekers kunnen worden gevonden rond Kintore in het NT tot aan Kiwirrkura in WA en in het noorden tot aan de Balgo-regio. Dit label is verwarrend omdat het ook verwijst naar de oorspronkelijke landeigenaren rond Haasts Bluff (Heffernan en Heffernan 1999:5), en naar dialecten die werden gesproken in SA en Qld.

Ngaatjatjarra

Een dialect dat wordt gesproken door slechts enkele families rond de WA-grensgemeenschappen Tjukurla, Warakurna, Blackstone (Papulankutja) en Docker River (Kaltukutjara).

Ngaanyatjarra

De hoofdtaal van de Ngaanyatjarra Landsgemeenschappen in WA waaronder Warakurna, Blackstone (Papulankutja), Jameson (Mantamaru), Wanarn, Warburton (Mirlirrtjarra) en Tjirrkarli. Sprekers zijn ook te vinden zo ver westelijk als Kalgoolie.

Arandisch

Een familie van nauw verwante talen omvat een aantal variëteiten van Arrernte, Anmatyerr en Alyawarr die een netwerk van onderling verstaanbare dialecten vormen, en Kaytetye dat een aparte taal is. In totaal zijn er waarschijnlijk zo’n 4500-6000 sprekers (Henderson en Dobson 1994).

Oostelijk en Centraal Arrernte

Deze talen worden voornamelijk gesproken in Harts Range (Artetyere), Bonya (Uthipe Atherre), Santa Teresa (Ltyentye Apurte), Amoonguna (Imengkwerne) en Alice Springs (Mparntwe).

Westelijk Arrernte

Dit dialect wordt voornamelijk gesproken rond Hermannsburg (Ntaria/Nthareye), Wallace Rockhole, Jay Creek (Iwuputaka) en Alice Springs.

Zuidelijk Arrernte en Pertame

Er zijn nog maar weinig sprekers. Traditioneel werden deze dialecten ten zuiden van Alice Springs gesproken.

Centraal en Oost Anmatyerr Centraal

Anmatyerr wordt ten noorden van Alice Springs gesproken rond de gemeenschappen van Mt. Allan (Yuelamu) Napperby (Laramba/ Alherramp) en TiTree (Ilperl Anyent). Oost-Anmatyerr wordt gesproken bij Stirling (Ilewerr). Het overlapt met Alyawarr in het noorden.

Alyawarr

Verder naar het noorden gesproken en omvat de gemeenschappen in de thuislanden van Utopia, Ammaroo (Amperlatwaty), Epenarra (Wetenngerr), Murray Downs, Alekarenge, Canteen Creek, Lake Nash (Ilperrelhelam) en ook Tennant Creek.

Kaytetye

Gesprekt over ongeveer 300 kilometer ten noorden van Alice Springs. De belangrijkste gemeenschappen waar Kaytetye wordt gesproken zijn Neutral Junction (Artarre), Stirling (Ilewarr), Ankweleyelengkwe en Barrow Creek. Kaytetye wordt in mindere mate gesproken in Murray Downs (Ipmangker) en Ali Curung (Alekarenge). De aangrenzende talen zijn Anmatyerr in het zuiden, Alyawarr in het oosten en noordoosten, Warlpiri in het westen en noordwesten en Warumungu in het noorden (Turpin 2000:1-2).

Ngarrkische familie

Warlpiri

De belangrijkste taalgroep in de Ngarrkische familie. Warlpiri beslaat een relatief uitgestrekt gebied ten noordwesten van Alice Springs. De belangrijkste Warlpiri sprekende gemeenschappen zijn Yuendumu (Yurntumu), Lajamanu, Nyirrpi en Willowra (Wirliyajarrayi), met ook sprekers in Tennant Creek, Katherine, Alekarenge, Ti Tree en Alice Springs. Er zijn ongeveer 3000 sprekers van Warlpiri als eerste taal en veel sprekers van Warlpiri als tweede of derde taal. Binnen de Warlpiri taalgroep zijn er een aantal onderling verstaanbare dialecten met duidelijke verschillen in uitspraak en woordenschat (Laughren et al 1996).

Warlmanpa

Een klein Ngarrkisch dialect dat verder oostelijk rond Banka Banka gesproken wordt.

Waramungu

De hoofdtaal van Tennant Creek en omliggende gemeenschappen, hoewel er nu meer sprekers van Warlpiri of Alyawarr in Tennant Creek wonen.

Spelling, orthografie en uitspraak

Het is pas betrekkelijk recent dat de Centraal-Australische Aboriginal talen op schrift zijn gesteld, van ongeveer 100 jaar geleden voor de vroegste talen tot sommige talen die nu pas geschreven beginnen te worden.

Alle talen kunnen op schrift worden gesteld als dat is wat gemeenschappen willen. Zelfs Engels werd lange tijd gesproken voordat het werd opgeschreven. Gemeenschappen zijn er over het algemeen erg trots op een woordenboek of een bijbel in hun taal te hebben.

De geschreven vorm van veel Australische talen kan er voor een Engelssprekende vreemd uitzien, vooral als je bijvoorbeeld de Arrernte-borden rond Alice Springs tegenkomt. Dat is totdat je vertrouwd raakt met de orthografie (spellingsysteem). Vergeet echter niet dat er goede redenen zijn waarom bepaalde orthografieën zijn gebruikt, en ten tweede dat het Engelse spellingsysteem ook voor een leerling heel eigenaardig is – we zijn er gewoon meer aan gewend. Arrernte en andere Australische talen zijn niet gemakkelijk te lezen omdat meer dan de helft van de klanken in het Arrernte niet in het Engels voorkomt, en omgekeerd, zodat ze met verschillende lettercombinaties moeten worden weergegeven.

Als je in aanraking komt met een taal die je wilt leren kennen, zoek dan uit of er een gids is voor de orthografie (spellingswijze), zodat je kunt uitzoeken welke klanken de letters vertegenwoordigen. In Centraal-Australië zijn er voor sommige talen zeer goede woordenboeken en leergidsen. Hoewel er nog steeds een ongelooflijke reeks ‘ad hoc spellingen’ bestaat voor woorden in Aboriginal talen, hebben de meeste talen nu een zogenaamde ‘gestandaardiseerde orthografie’, dat wil zeggen dat er over het algemeen een juiste manier is om woorden te spellen als mensen maar de tijd nemen om dat uit te zoeken.

In de jaren zeventig van de vorige eeuw groeide de belangstelling voor het op schrift stellen van Aboriginal talen. In Alice Springs begonnen Arrernte sprekers en taalkundigen te werken aan een nieuw spellingsysteem dat de complexe klanken in de verschillende Arrernte dialecten beter zou weergeven. Dit systeem is bekend geworden als het Common Arandic Writing System en wordt nu op grote schaal gebruikt in alle Arandisch sprekende gemeenschappen, behalve in Hermannsburg en de Finke River Mission, waar een moderne aanpassing van het oude ‘Aranda’-missiespellingstelsel is gehandhaafd. Dit ligt nu vrij dicht bij het gewone Arandische schrijfsysteem, b.v. Arrernte wordt geschreven als Arrarnta.

Uitspraak van Aboriginal woorden

Proberen om Aboriginal woorden uit te spreken van geschreven bronnen kan leiden tot interessante resultaten en verkeerde uitspraken, vooral als je de orthografische gidsen niet raadpleegt, die je vaak kunt vinden voorin de woordenboeken, leerlingen gidsen of andere bronnen. Er zijn twee redenen waarom het vaak niet zal lukken om je intuïtie als Engelstalige te gebruiken. De eerste is dat woorden vaak geschreven zijn door Engelstaligen die het Aboriginal woord gewoon benaderd hebben zoals zij het gehoord hebben.

Een voorbeeld hiervan is de plaatsnaam, waarvan de geaccepteerde spelling ‘ Yuendumu’ is. In het Warlpiri spellingsysteem (orthografie) wordt de naam geschreven als ‘Yurntumu’, waarbij de ‘rnt’ staat voor een (retroflex) klankcluster die in Warlpiri voorkomt maar niet in het Engels. Dus om te zeggen ‘Yu- en -du-mu’ zoals zoveel Engelstaligen plegen te doen is niet helemaal juist.

Een tweede reden voor verkeerde uitspraak is dat de letters die gebruikt worden bij het schrijven van Aboriginal talen een andere waarde kunnen hebben in de Aboriginal taal dan gebruikelijk is in het Engels. Een fout die dit aantoont is de manier waarop veel Engelstaligen het woord ‘Anangu’ uitspreken (het woord in Western Desert dialecten voor Aboriginal persoon). Het wordt vaak verkeerd uitgesproken als ‘Anang-gu’ waarbij de ‘ng’ klinkt als de ‘ng’ in ‘finger’ in plaats van als de ‘ng’ in het Engelse woord ‘sing’. Het moet worden uitgesproken met een zachte ‘ng’-klank, zoals in ‘singer’.

Ten derde zijn er van dialect tot dialect enkele kleine verschillen in orthografie, die tot verwarring kunnen leiden. Neem bijvoorbeeld Pitjantjatjara en Ngaanyatjarra, twee verwante dialecten, de gerolde ‘r’-klank – d.w.z. in Ngaanyatjarra wordt het geschreven met een ‘dubbele r’ en in Pitjantjatjara met een ‘enkele r’. In sommige dialecten van de Westelijke Woestijn worden de retroflexklanken, die vaak met een ‘r’ voor een andere letter worden geschreven, hetzij rt, rn of rl, in plaats daarvan met een onderstreping geschreven: bijv. rt / t, rn / n , rl / l of r / r.

Eenvoudige hints voor het uitspreken van woorden

Hier volgen een paar eenvoudige hints voor het uitspreken van woorden die in hun standaard orthografie worden geschreven. Deze zouden u in de buurt moeten brengen van een redelijke uitspraak van dergelijke woorden, maar uiteindelijk is er geen vervanging voor de hulp van een spreker van de taal.

p & b, t & d, k & g: Elk verschil dat u zou kunnen onderscheiden tussen p en b , of t en d , of k en g is niet significant. In het algemeen ligt de klank ergens tussen de twee in.

ng & ngk: Zoals gezegd, ng spelt een enkele klank ng, zoals de ng in zanger, niet zoals de ng in vinger – dat zou worden geschreven ngk als in ‘mingkulpa’ (bush tabak).

Klinkers

Er zijn slechts drie klinkers van betekenis, geschreven i, a, u, en uitgesproken met hun ‘zuivere’ Europese klankwaarden ( i als in pit, a als in father, u als in put), niet de zeer ad hoc en variabele klankwaarden die de letters i, a, en u in het Engels kunnen hebben.

Arandische ‘e’: Arandische talen gebruiken ook de letter e, die de volgende klinkerklanken aanneemt: na w en voor een medeklinker, heeft het de klank ‘u’ zoals in “put”; na y , en voor een medeklinker, heeft het de klinkerklank ‘ee’ zoals in “speed”; voor het overige spelt het een neutrale klinker, niet anders dan de e in “the”, of de u in “but”.

Digraphs and trigraphs

Wanneer men woorden in Aboriginal talen probeert uit te spreken, is het belangrijk te weten dat de medeklinkerklanken die door digraphs (d.w.z. twee letters of paren letters zoals tj, ly, ny, ng, pm, ty) of trigraphs (drie letters zoals kng) worden vertegenwoordigd, als afzonderlijke klanken worden uitgesproken.

r t /rt l /rl n /rn: Deze klanken worden uitgesproken met het puntje van de tong naar boven gekruld en iets verder naar achteren langs het monddak dan de Engelse r, t, l en n.

Stress

Stress valt op de eerste lettergreep van woorden (d.w.z. de eerste lettergreep is de ‘zwaarste’), in tegenstelling tot het Engels, waar de positie van de stress van woord tot woord verschilt en vaak niet op de eerste lettergreep ligt. In de Arandische talen valt de klemtoon op de eerste lettergreep die met een medeklinker begint. Het is dus Alyawarr, maar hun niet-Arandische buren noemen hen Yalyawarri of Alyawarri (Hoogenraad 1997:1-3).

Tweetalig onderwijs en tweerichtingsscholen

Het Northern Territory heeft een aantal scholen waar leerlingen zowel in het Engels als in een Aboriginal taal leren, in de meeste gevallen de eerste taal van de leerlingen. Deze scholen heetten oorspronkelijk Bilingual Schools (tweetalige scholen) en werden gesteund door zowel verklaringen over de mensenrechten als pedagogische onderwijskundige argumenten. Ouders hebben het recht het soort onderwijs te kiezen dat aan hun kinderen zal worden gegeven.

Universele Verklaring van de Rechten van de Mens Artikel 26 (3)

Alle inheemse volkeren hebben ook dit recht en het recht om hun onderwijssystemen en instellingen op te richten en te controleren die onderwijs in hun eigen taal verzorgen, op een wijze die aansluit bij hun culturele methoden van onderwijzen en leren.

Verklaring van de Verenigde Naties over de rechten van inheemse volken 1993, artikel 15

Tweetalig onderwijs begon in 1973 in het NT onder de regering-Whitlam, nadat Kim Beasley Senior, minister van Onderwijs, een reis naar NT-scholen had gemaakt en onder de indruk was van het enthousiasme en de aandacht van een klas kinderen die in Hermannsburg in hun eigen taal, Arrernte, leerden. Hij citeert de Lutherse benadering dat als je alfabetisering in de moedertaal, “de taal van het hart”, tot stand brengt, het gemakkelijker is om vanuit die basis een andere taal te leren. Hij citeert ook een non, prominent in het onderwijs in Top End, die hem vertelde dat “de taal (in de school) de houding van de kinderen ten opzichte van school had veranderd in een houding van plezier”.

De tweetalige kwestie is niettemin altijd een politieke speelbal geweest, die in 1999 tot een hoogtepunt kwam toen de NT-regering aankondigde dat de school zou worden gesloten.

Door het aanzienlijke verzet van de gemeenschap dat op de aankondiging volgde, krabbelde de regering terug en stemde ermee in dat een aantal scholen hun systeemsteun konden behouden en in twee talen les konden blijven geven onder de nieuwe naam Tweewegscholen.

Alle Tweewegscholen van de regering liggen in afgelegen Aboriginalgemeenschappen waar geletterdheid over het algemeen minder deel uitmaakt van het dagelijkse leven dan in andere delen van Australië, een factor die niet mag worden verwaarloosd bij de beoordeling van de onderwijsresultaten. Dus hoewel er aan het eind van de Whitlam-regering 22 tweetalige scholen waren, zijn er nu nog maar 11 in het hele Northern Territory.

In het algemeen wordt een tweetalig programma ondersteund door een leraar-linguïst, wiens taak het is toezicht te houden op en steun te verlenen aan zowel het eerste-taal- als het VSV-programma. Idealiter zou een school voor tweetalig onderwijs ook toegang hebben tot een productiecentrum voor alfabetisering met een of meer inheemse alfabetiseringswerkers die zowel materiaal produceren als het onderwijsprogramma ondersteunen. De programma’s verschillen naar gelang van de mate waarin zij gericht zijn op het onderwijzen van geletterdheid in de eerste taal en het gekozen overdrachtsmodel. Een school die een tweerichtingsprogramma wil ondersteunen, kan putten uit veel literatuur van andere tweetalige scholen en van elders. Ook is er het recente NT DEET Curriculum Framework (beschikbaar op de NT DEET-website), dat een hoofdstuk over taal en cultuur bevat.

Referenties * Breen, G. (2000) Introductory Dictionary of Western Arrernte . Alice Springs : IAD Press.
Collins B. (1999) Learning Lessons: an independent review of Indigenous education in the Northern Territory . Darwin : NT Department of Education.
Goddard, C. (1996) Pitjantjatjara/Yankunytjatjara to English Dictionary . Alice Springs : IAD Press.
Green, J.(1984) A Learner’s Guide to Eastern and Central Arrernte . Alice Springs : IAD Press.
Hale, K. (1995) An Elementary Warlpiri Dictionary . Alice Springs : IAD Press.
Hansen, K.C. and L.E. (1992, 3 rd Ed.) Pintupi/Luritja Dictionary . Alice Springs : IAD Press.
Heffernan, J. and Heffernan, K. (1999) A Learner’s Guide to Pintupi-Luritja . Alice Springs : IAD Press.
Henderson, J. and Dobson, V. (1994) Eastern and Central Arrernte to English Dictionary. Alice Springs : IAD Press.
Hoogenraad, R. (2001) ‘Critical reflections on the history of bilingual education in Central Australia’.In J. Simpson, D. Nash, M. Laughren, P. Austin and B. Alpher (Eds) Forty years on: Ken Hale and Australian Languages . Canberra : Pacific Linguistics. * Hoogenraad, R. (2000) De geschiedenis van Warlpiri onderwijs en geletterdheid in de context van Engels en alfabetisch schrift. Ongepubliceerd manuscript.
Hoogenraad, R. (1997) Over het schrijven en uitspreken van Centraal-Australische Aboriginal Talen. Ongepubliceerd manuscript.
Hoogenraad, R and Thornley, B (2003) The jukurrpa pocket book of Aboriginal Languages of Central Australia and the places where they are spoken. IAD Press, Alice Springs
IAD Language Map (2002), Alice Springs * Kral, I. (2002) An Introduction to Indigenous Languages and Literacy in Central Australia Alice Springs: Central Australian Remote Health Development Services (CARHDS) * Laughren, M., Hoogenraad, R., Hale, K., Granites, R.J. (1996) A Learner’s Guide to Warlpiri . Alice Springs : IAD Press.
Nathan, P. en Leichleitner Japanangka, D. (1983) Settle Down Country – Pmere Arlaltyewele . CAAC: Kibble Books.
Papunya School (2001) Papunya School Book of Country and History . Sydney : Allen and Unwin
Richardson, Nicholas (2001) Public Schooling in the Sandover River Region of Central Australia during the Twentieth Century – A critical historical survey. Ongepubliceerde Masters Thesis – Flinders University of South Australia . * Turpin, M (2000) A Learner’s Guide to Kaytetye . Alice Springs : IAD Press.
Yuendumu School Staff (2002) Yuendumu Two-Way Learning Policy 2002